Ο ΜΕΓΑΣ ΑΓΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Με την ευκαιρία της μεγάλης εορτής των Θεοφανείων που θα εορτάσουμε σε λίγες ημέρες παραθέτουμε παρακάτω ένα υπέροχο άρθρο του κ. Αλέξανδρου Φ. Καραμπάτσου απο την ιστοσελίδα Ορθόδοξης Ομάδας Δογματικής Έρευνας (oode) προς πνευματική ενημέρωση όλων των πιστών για την εορτή των Θεοφανείων και την μετάληψη του Μεγάλου Αγιασμού.

  Μία από τις πιο γνωστές και λαοφιλείς ακολουθίες της Εκκλησίας μας είναι αυτή του αγιασμού των υδάτων. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ακολουθία αυτή παρουσιάζεται σε δύο τύπους, τον μεγάλο και τον μικρό αγιασμό, ανήκει δε στην κατηγορία των μυστηριοειδών τελετών.  Μυστηριώδεις καλούνται οι ακολουθίες μέσω των οποίων παρέχεται αοράτως η θεία χάρη με αισθητούς χειρισμούς και σημεία, δεν έχουν συσταθεί όμως από τον Κύριο ούτε είναι αναγκαίες προς σωτηρία όπως τα μυστήρια. Είναι γνωστές σε όλους οι διάφορες ευλαβείς παρανοήσεις που υφίστανται σε σχέση με τον αγιασμό γενικώς, ιδίως δε με τον μεγάλο. Για τον λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμο προς άρση των παρεξηγήσεων να παρουσιαστούν ακροθιγώς τα όσα σχετικά ισχύουν.

 1. Διάκριση μεταξύ μεγάλου και μικρού αγιασμού

Μέγας αγιασμός ονομάζεται η ακολουθία που τελείται στο ναό δύο φορές το έτος (5 και 6 Ιανουαρίου) σε ανάμνηση της βαπτίσεως του Χριστού στον Ιορδάνη. Μικρός Αγιασμός είναι ο συνήθως τελούμενος στους ναούς κατά την 1η εκάστου μηνός και σε διάφορες άλλες περιπτώσεις (θεμελιώσεις οίκων, εγκαίνια καταστημάτων, δημοσίων έργων κτλ.). Γίνεται σαφές λοιπόν ότι κακώς νομίζεται ότι ο αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων είναι ο μικρός αγιασμός και της κυρίας ημέρας ο μέγας. Κατά τις δύο αυτές ημέρες τελείται η ακολουθία του μεγάλου αγιασμού. Η τέλεση του μεγάλου αγιασμού την παραμονή της μεγάλης εορτής είναι συνήθεια που επικράτησε κατά τους νεότερους χρόνους χάριν εξυπηρέτησης των πιστών. Η όποια διάκριση μεταξύ της αγιαστικής χάριτος του αγιασμού της παραμονής και της ημέρας των Θεοφανείων είναι λανθασμένη αν όχι απαράδεκτη.

  2. Φύλαξη αγιασμού κατ’ οίκον

Ο μέγας αγιασμός δύναται να φυλάσσεται κατ’ οίκον προς εξυπηρέτηση των αναγκών των πιστών. Αυτό αναφέρεται ρητώς στο κείμενο της ακολουθίας: «ίνα πάντες οι αρυόμενοι και μεταλαμβάνοντες έχοιεν αυτό προς ιατρείαν παθών, προς αγιασμόν οίκον, προς πάσαν ωφέλειαν επιτήδειον» καθώς επίσης και στον λόγο του Ι. Χρυσοστόμου ο οποίος γράφει σχετικά: «κατά την εορτήν ταύτην άπαντες υδρεύονται, οίκαδε τα νάματα φέροντες και εις ενιαυτόν φυλάττουσιν». Απαραίτητη βεβαίως προϋπόθεση για την κατ’ οίκον διατήρηση του καθαγιασμένου ύδατος είναι η ευλαβής και μετά μεγίστης προσοχής φύλαξή του.

3. Μέγας αγιασμός και νηστεία

Επικρατεί η αντίληψη ότι η νηστεία της 5ης Ιανουαρίου έχει οριστεί λόγω της επικείμενης μετάληψης του μεγάλου αγιασμού της επομένης. Μία τέτοια εκδοχή όμως δεν μαρτυρείται από την παράδοση της Εκκλησίας μας αλλά προέρχεται από παρανόηση μιας άλλης αρχαιότατης πράξης. Από τους πρωτοχριστιανικούς ήδη χρόνους, της μεγάλης Δεσποτικής εορτής των Θεοφανείων προηγούνταν προπαρασκευαστική νηστεία που αφορούσε το ομαδικό βάπτισμα των κατηχουμένων που γινόταν κατά την ημέρα αυτή. Τότε νήστευαν όχι μόνον ο βαπτιζόμενος και ο βαπτίζων αλλά και σύμπασα η Εκκλησία.

Την αιτιολόγηση της νηστείας της παραμονής λόγω της λήψης αγιασμού δεν δικαιολογεί ούτε η σύγχρονη πράξη κατά την οποία τελείται μέγας αγιασμός και κατά την παραμονή. Ο λαός μεταλαμβάνει του μεγάλου αγιασμού της παραμονής χωρίς να νηστεύει την προηγουμένη (4η Ιανουαρίου) αλλά ούτε καταλύει την νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων (5ης Ιανουαρίου) μετά την λήψη του.

Μολαταύτα η νηστεία της παραμονής, αν και δεν συνδέεται όπως αναφέραμε παραπάνω, με την μετάληψη του αγιασμού, πρέπει σε κάθε περίπτωση να τηρηθεί ως προπαρασκευή για την μεγάλη Δεσποτική εορτή των Θεοφανείων που ακολουθεί. Αυτό άλλωστε συμβαίνει με όλες τις μεγάλες εορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Για την μετάληψη του μεγάλου αγιασμού απαιτείται τέλεια αποχή τροφής και ποτού από του δείπνου ή του μεσονυκτίου της προηγούμενης ημέρας μέχρι της μεταλήψεως. Εξαίρεση αποτελεί η έκτακτη μετάληψη αγιασμού σε περιπτώσεις ασθενειών, κινδύνων κτλ.. Και εκεί όμως η πνευματική νηστεία όπως ορίζεται από τον απόστολο Παύλο (Β΄ Κορ. 7,1) είναι απαραίτητη.

4. Μέγας Αγιασμός και Θ. Κοινωνία

Μέγας αγιασμός φυλάσσεται στον ναό καθ’ όλο το έτος σε ειδική φιάλη. Σκοπός της πράξης αυτής είναι η διευκόλυνση των πιστών και η εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Πιο συγκεκριμένα ο μέγας αγιασμός δίδεται συνήθως ως ευλογία σε πιστούς που βρίσκονται υπό επιτίμιο του πνευματικού και δεν επιτρέπεται να κοινωνήσουν. Η πράξη αυτή όμως εάν δεν κατανοηθεί ορθά γεννά ακραίες παρεξηγήσεις. Μια όμοια παρανόηση έγκειται στην αντίληψη ότι η Θ. Κοινωνία κατά τα Θεοφάνεια δεν είναι απαραίτητη αφού υποκαθίσταται από την λήψη αγιασμού. Ο μέγας αγιασμός σε καμία περίπτωση δεν δύναται να υποκαταστήσει τη μετάληψη του Κυριακού σώματος και αίματος. Δεν θεωρείται υποκατάστατο ούτε όμοιο και ισότιμο. Ο αγιασμός είναι το δεύτερο μετά από την Θ. Κοινωνία ιερό μυστηριακό είδος.

 5. Διαφορά αγιαστικής χάριτος μεγάλου και μικρού αγιασμού

Ένα θέμα το οποίο απασχολεί τους πιστούς είναι η διαφορά της παρεχόμενης δια των δύο τύπων του αγιασμού χάριτος. Σε κάθε περίπτωση το ερώτημα για την ορθόδοξη παράδοση και θεολογία θεωρείται σχολαστικό. Στην συνείδηση της Εκκλησίας τόσο ο μέγας όσο και ο μικρός αγιασμός είναι ύδωρ καθαγιασμένο δια της επιφοιτήσεως του Αγίου Πνεύματος παρεχόμενο στους πιστούς «προς πάσαν ωφέλειαν». Η όποια διαφορά δεν έγκειται στην παρεχόμενη χάρη αλλά στην χρήση του καθαγιασμένου ύδατος η οποία αποκαλύπτεται μέσω των κειμένων των ακολουθιών του αγιασμού. Η έμφαση στον μικρό αγιασμό δίδεται στην ίαση των σωματικών και ψυχικών ασθενειών και στην θεραπεία των παθών και των αλγηδόνων ενώ στον μεγάλο αγιασμό στα αιτήματα τούτα προστίθενται και άλλα παρόμοια και ποικίλα.

Εάν λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια ο καθαγιασμός του ύδατος των Θεοφανείων ήταν ο καθαγιασμός του ύδατος του αγίου βαπτίσματος εντός του οποίου βαπτίζονταν οι κατηχούμενοι μετά την άντληση ενός μέρους του από τους πιστούς για ευλογία, ίσως έχουμε την απάντηση στο ερώτημα γιατί ο μεν ένας ονομάζεται «μέγας» ο δε άλλος «μικρός».

6. Άντληση του αγιασμού και διατήρησή του από τους πιστούς

Σε μεγάλες πόλεις και ενορίες όπου η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη θα ήταν σκόπιμο και εύτακτο να γίνει από τον λειτουργό ιερέα μια επισήμανση προς τους πιστούς οι οποίοι συνωστίζονται για να γεμίσουν πλήρως μεγάλα σκεύη και φιάλες με τα γνωστά σε όλους επακόλουθα. Οι προσερχόμενοι θα μπορούσαν να παίρνουν μια μικρή ποσότητα καθαγιασμένου ύδατος και να προσθέσουν σε αυτό κοινό (μη καθαγιασμένο) ύδωρ κατ’ οίκον. Αναμειγνύοντας αγιασμό με κοινό ύδωρ μετατρέπεται και το κοινό ύδωρ σε αγιασμό και έτσι οι πιστοί έχουν όση ποσότητα αγιασμού επιθυμούν. Το ίδιο μπορούν να πράξουν επίσης όταν η ποσότητα του αγιασμού που φυλάσσεται κατ’ οίκον φαίνεται ότι εξαντλείται. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως είναι να μην έχει ολοτελώς εξαντληθεί το καθαγιασμένο ύδωρ. Αυτός ο τρόπος χρησιμοποιείται από τους λειτουργούς ιερείς για αύξηση της ποσότητας όλων των υγρών μυστηριακών ειδών ακόμη και του τιμίου αίματος της Θ. Ευχαριστίας όταν η προσέλευση των πιστών είναι μεγάλη.

Τον μεγάλο αγιασμό που λαμβάνουν από τον ναό μπορούν οι πιστοί να τον προσθέσουν στην φιάλη του αγιασμού που τυχόν διατηρούν κατ’ οίκον από προηγούμενα έτη. Ένας άλλος τρόπος οικονομίας των πραγμάτων είναι να αδειάσουν τη φιάλη χρησιμοποιώντας τον παλαιό αγιασμό σε κάποια ιερή χρήση (ραντισμό κτλ.) και κατόπιν να γεμίσουν την φιάλη με αγιασμό που μόλις έλαβαν από τον ναό.

7. «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις…»

Μία λιγότερο διαδεδομένη πλην όμως σοβαρή παρανόηση αφορά την λαϊκή αντίληψη ότι κατά την ημέρα των Θεοφανείων όλα αδιακρίτως τα ύδατα είναι καθαγιασμένα. Το όλο θέμα εδράζεται στην παρανόηση της έννοιας των ποιητικών εκφράσεων «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις…» κτλ. Επ’ ουδενί λόγω όμως μπορεί να υποστηριχθεί ότι όλα τα ύδατα καθαγιάζονται αυτομάτως κατά την ημέρα αυτή και ότι έχουν την δύναμη και την χάρη του μεγάλου αγιασμού. Εξάλλου εάν συνέβαινε κάτι τέτοιο η τέλεση του αγιασμού θα ήταν άνευ νοήματος. Η ως άνω υμνολογική έκφραση και όλες οι όμοιες με αυτή αναφέρονται στην φύση του ύδατος ως υλικού στοιχείου η οποία εξαγιάστηκε μέσω του βαπτίσματος του Χριστού.

Η έννοια του «σήμερον» άλλωστε αφορά την σχετικοποίηση του χρόνου εντός της θείας λατρείας και εμφανίζεται στην υμνολογία πολλών άλλων μεγάλων εορτών. Τα μέλη της Εκκλησίας πλησιάζουν τα θεία γεγονότα ως γενόμενα «σήμερον» και μη δεσμευόμενα από τον ανθρώπινο χρόνο αφού η σωστική τους χάρη «διαμένει εις τον αιώνα του αιώνος».

8. Λειτουργικά Θέματα

Τελειώνοντας την διαπραγμάτευση του ζητήματος θα αναφερθούμε σε τρία σημεία που αφορούν την λειτουργική υφή της ακολουθίας του μεγάλου αγιασμού.

Α) Ο Πρόλογος της καθαγιαστικής ευχής

Της ευχής «Μέγας εί Κύριε», που είναι η καθαγιαστική του ύδατος, προηγείται ένα κείμενο («Τριάς υπερούσιε…») που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ευχή διότι δεν περιλαμβάνει καμία επίκληση ή αίτηση. Πρόκειται για ένα εγκώμιο πομπώδους ύφους που γράφτηκε με σκοπό να εκφωνηθεί ως ένα είδος εγκωμιαστικού ή κηρυγματικού λόγου. Σε κάποια χειρόγραφα υπάρχει, σε άλλα όμως όχι. Σήμερα έχει επικρατήσει να διαβάζεται μόνον κατά τον αγιασμό της ημέρας των Θεοφανείων και όχι κατ’ αυτόν της παραμονής. Σε κάθε περίπτωση δεν ανήκει στον οργανικό άξονα της ακολουθίας.

Β) Η επίκληση του Αγίου Πνεύματος

Η ευχή «Μέγας εί Κύριε», που κατά μία εκδοχή είναι έργο του Μεγ. Βασιλείου, ως έχει σήμερα στα έντυπα λειτουργικά βιβλία περιλαμβάνει δύο επικλήσεις του Αγίου Πνεύματος («αυτός ουν φιλάνθρωπε βασιλεύ…» και «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγίασον το ύδωρ τούτο…»). Κάτι τέτοιο όμως φαίνεται λογικά και λειτουργικά άτοπο αφού ο καθαγιασμός θα γίνει μόνον μια φορά και σε συγκεκριμένη στιγμή. Η πιθανότερη εξήγηση του παραδόξου αυτού θέματος είναι η πιθανότητα αντιγραφικού σφάλματος σε κάποιο χειρόγραφο που μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε για την έντυπη έκδοση. Η επίκληση γινόταν μόνον μία φορά κατά την φράση «αυτός ουν φιλάνθρωπε βασιλεύ…» ενώ όπως φαίνεται σε πολλά παλαιά χειρόγραφα η δεύτερη φράση δεν ήταν επίκληση αφού η ορθή μορφή της είναι «Αυτός και νυν, δέσποτα, αγιάσας το ύδωρ τούτο… δος πάσι…».

Γ) Η εμβάπτιση του Τιμίου Σταυρού

Η εμβάπτιση του Τιμίου Σταυρού στο ύδωρ του μεγάλου αγιασμού είναι μεταγενέστερη και εισήχθη για να εικονιστεί παραστατικότερα η βάπτιση του Κυρίου στον Ιορδάνη. Σε καμία περίπτωση δεν καθαγιάζει το ύδωρ το οποίο είναι ήδη καθαγιασμένο από την ευχή «Μέγας εί Κύριε» που προηγήθηκε. Από επίδραση του μεγάλου αγιασμού εισήχθη προοδευτικά και στον μικρό αγιασμό.

 Επίλογος

Ο αγιασμός είναι πράγματι ένα πολύτιμο και ιερότατο μυστηριακό είδος το οποίο με πολύ σοφία προσφέρει η Εκκλησία στον λαό της. Μέσω αυτού ο πιστός εξαγιάζεται, χαριτώνεται και ενδυναμώνεται στον πνευματικό αγώνα του. Σε κάθε περίπτωση όμως απαιτείται από όλους μας, κληρικούς και λαϊκούς, μεγάλη προσοχή στην συντήρηση των ορθών παραδόσεων που συνοδεύουν αυτό το θείο δώρο, το πλήρες χάριτος και θεϊκής ευλογίας, ώστε να αποφεύγονται παρερμηνείες και παρεξηγήσεις που όσο ευλαβείς και αν είναι δεν συνάδουν με τα παραδεδομένα.