π. Αντωνίου Αλεβιζόπουλου
Το θέμα αυτό είναι πολύ βασικό,
γιατί όλες οι προτεσταντικές αιρέσεις ασκούν σφοδρότατη κριτική εναντίον της
Εκκλησίας μας, υποστηρίζοντας πως εμείς λατρεύουμε τους αγίους και προσβλέπουμε
σ' αυτούς για σωτηρία, όχι στον Σωτήρα Χριστό!
Είναι λοιπόν πoιμαντική ανάγκη να εξηγήσουμε με ποια έννοια η Ορθόδοξη
Εκκλησία τιμά τους αγίους και που τελικά μεταβαίνει αυτή η τιμή. Να τονίσουμε
σε ποια σχέση βρισκόμαστε εμείς με τους αγίους και τι συνεπάγεται αυτή η σχέση.
Πρέπει ακόμη να απαντήσουμε στην ένσταση των προτεσταντών, ότι οι άγιοι δεν
είναι πανταχού παρόντες και συνεπώς δεν ακούουν τις προσευχές μας. Να
ερμηνεύσουμε τα θαύματα που επιτελούν οι άγιοι και να τα κατοχυρώσουμε
αγιογραφικά, να αναφερθούμε στην πρώτη Εκκλησία, για να διαπιστώσουμε αν υπήρχε
σ' αυτήν η τιμή των αγίων και, προ παντός, να καταστήσουμε φανερή τη διάκριση
μεταξύ τιμής και λατρείας, λατρευτικής προσκύνησης και προσκύνησης σαν εκδήλωση
τιμής και αγάπης, που αποδίδεται από μέρους μας στους αγίους. Κατά την πίστη της Εκκλησίας μας οι άγιοι
αντικατoπτρίζουν τη δόξα του Κυρίου (Β' Κορ. γ' 18) και ακτινοβολούν το άκτιστο
Φως του Θεού (Ματθ. ε' 14. Ιω. η' 12. Εφεσ. ε' 8. Κολ. α' 12. Αποκ. κβ' 5).
Η δόξα των αγίων και των αγγέλων δεν είναι
ανεξάρτητη από τη δόξα του Χριστού, γιατί είναι μέλη του σώματος Αυτού (Εφεσ.
α' 23. δ' 16. ε' 23. Κολ. α' 18.24). Ονομάζονται αγαπητοί του Θεού (Β'
Παραλ./Χρον. κ' 7. Ησ. μα' 8), Φίλοι του Θεού (Ψαλμ. ρλη' 17, κατά τους Ο'. Ιω.
ιε' 14. Ιακ. β' 23), αδελφοί του Χριστού (Ματθ. ιβ' 50). Είναι ναός και κατοικητήριο
του Θεού (Α' Κορ. γ' 16-17. στ' 19. Β' Κορ. στ' 16), τέκνα Θεού (Ιω. α' 12.
Γαλ. γ' 26-27), κληρονόμοι και συγκληρονόμοι του Χριστού (Ρωμ. η' 17). Το
μνημόσυνο των αγίων είναι αιώνιο (Ψαλμ. ρια/ριβ' 1-9. Παροιμ. ι' 7. Εβρ. ια'
4-38). Ο ίδιος ο Θεός, μέσω του Αγίου Σώματος του Χριστού, έρχεται σε προσωπική
κοινωνία με τον άνθρωπο και του μεταδίδει την αγιότητα. Πρόκειται για την
αγιότητα του Σώματος του Χριστού, όχι για την αγιότητα του ανθρώπου, ανεξάρτητα
από την κοινωνία του με τον Χριστό (Ιω. ιδ' 23. Α' Κορ. γ' 5-17. στ' 19. Β'
Κορ. στ' 16. ΕΦεσ. β' 22). Έτσι ο Χριστός θριαμβεύει μέσω των αγίων (Ιω. κα'
19. Β' Κορ. β' 14). Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, οι εικοσιτέσσερις πρεσβύτεροι,
που εκπροσωπούν τη θριαμβεύουσα Εκκλησία, έχουν «επί τας κεφαλάς των στεφάνους
χρυσούς» (Αποκ. δ' 4).
Το αναρίθμητο πλήθος των αγίων,
που «έπλυναν τας στολάς αυτών και ελεύκαναν αυτάς εν τω αίματι του αρνίου»
(Αποκ. ζ' 14), ευρίσκονται «ενώπιον του θρόνου και ενώπιον του αρνίου» ως
νικητές (Αποκ. ζ' 9-10), σ' αυτούς δόθηκαν «θρόνοι», για να βασιλεύσουν «επί
χίλια έτη», μέχρι τη δευτέρα παρουσία, οπότε το σώμα του Χριστού, η Εκκλησία,
θα παραδοθεί από την ίδια την κεφαλή της στον Τριαδικό Θεό, για να είναι πλέον
«ο Θεός τα πάvτα εν πάσιν» (Αποκ. κ' 4. Α' Κορ. ιε' 23-28) Ο Χριστός είναι ο μόνος
«Παράκλητος», ο μοναδικός «μεσίτης» και «σωτήρας» (Α' Ιω. β' 1. Ιω. ιδ' 6.
13-14. Α' Τιμ. β' 5. Πράξ. δ' 12), μόνο με το αίμα του Χριστού πραγματοποιείται
η συμφιλίωση (Α' Πέτρ. α' 18-19). ο «άλλος Παράκλητος», το Πνεύμα το Άγιο, με τα
άγια μυστήρια ενεργοποιεί προς χάρη μας τις δωρεές του Χριστού: με το βάπτισμα
μας εντάσσει στο Σώμα του Χριστού (Γαλ γ' 27. Πρβλ. α' Κορ. ιβ' 3), με τη θεία
κοινωνία μας τρέφει με τον «άρτο της Ζωής» (Ιω. στ' 48-53). Με αυτή την απόλυτη
έννοια δεν υπάρχει άλλος σωτήρας, ούτε δεύτερος μεσίτης. Και όμως στην αγία Γραφή γίνεται λόγος για
μεσιτεία ανθρώπων και αγγέλων, μέσω προσευχής και παράκλησης (Γέν. ιη' 23-33.
κ' 3-18. λβ' 9-14. Ιώβ μβ' 8-10. Παροιμ. ιε' 8. Ζαχ. α' 12-13. Ιερεμ. ζ' 16).
Άνθρωποι oνoμάζovται «πρεσβευτές» (Β' Κορ. ε' 18-20. Εφεσ. στ' 20) και
«σωτήρες», με την έννοια όμως πως οδηγούν στο μόνο Σωτήρα, τον Χριστό (Α' Κορ.
θ' 22). Ο Θεός βεβαιώνει τον προφήτη πως αν βρεθεί ακόμη και ένας άγιος
άνθρωπος, για χάρη του θα σώσει ολόκληρη την πόλη (Ιερεμ. ε' 1. Ιεζ. κβ' 30). Αλλά
μήπως η «μεσιτεία» με σχετική έννοια αναφέρεται μόνο σε ζώντες; Όχι, ο Θεός λέγει στον προφήτη Ιερεμία: «Εάν
σταθούν ενώπιόν μου ο Μωϋσής και ο Σαμουήλ, Η ψυχή μου δεν θα κλίνει προς
αυτούς» (Ιερ. ιε' ι), πράγμα που σημαίνει πως σε άλλες περιπτώσεις ο Θεός
ανταποκρινόταν στις δεήσεις των αγίων ανδρών υπέρ του λαού. Στην Αποκάλυψη
βλέπουμε τη θριαμβεύουσα Εκκλησία (τους 24 πρεσβύτερους) να κρατούν «Φιάλας
γεμούσας θυμιαμάτων, αι εισιν αι προσευχαί των αγίων», δηλαδή των επί γης
ζώντων πιστών τις οποίες ενώνουν με τις δικές τους προσευχές (Αποκ. ε' 8).
Η ουράνια Εκκλησία δέχεται τις
επικλήσεις μας μάλιστα μεσιτεύει στον Κύριο να σταματήσει το μαρτύριο των
αδελφών τους στη γη (Αποκ. στ' 9-11), πράγμα που εισακούεται τελικά από τον Θεό
(Αποκ. ζ' 9-11. η' 3-5. ια' 16-18. ιδ' 14-20. Πρβλ Δ/B' Βασιλ. κ' 4-6. Β' Μακ.
ιε' 12-16). Όταν λοιπόν επικαλούμεθα τους αγίους, οι ελπίδες μας δεν είναι
μάταιες οι άγιοι είναι συνδεδεμένοι μαζί μας με τον σύνδεσμο της αγάπης, η
οποία «ουδέποτε εκπίπτει» (Α' Κορ. ιγ' 8). Πιστεύουμε δηλαδή πως είμαστε
πράγματι «συμπολίται των αγίων και οικείοι του Θεού» (Έφεσ. β' 19-20).
Είναι οι άγιοι «πανταχoύ
παρόντες» για να εισακούσουν τις επικλήσεις μας; Όχι, οι άγιοι, ανεξάρτητα από
τη χάρη του Θεού, δεν είναι πανταχoύ παρόντες, ούτε πληροφορούνται με τη δική
τους δύναμη τι γίνεται μακριά από αυτούς.
Όμως λουσμένοι στην άκτιστη θεία
χάρη, μέσω του Αγίου Πνεύματος, σαν μέλη του σώματος του Χριστού, που είναι
ενωμένο με την Θεότητα, μπορούν να ξεπεράσουν τους όρους της φύσης και να
μετέχουν στη ζωή των αδελφών τους επί της γης.
Αν οι άνθρωποι του Θεού που ζουν
στη γη μπορούν να ξεπεράσουν με τη χάρη του Θεού τους όρους της φύσης, πρέπει
να συμπεράνουμε πως αυτό μπορεί να γίνει πολύ περισσότερο από τα μέλη της
θριαμβεύουσας Εκκλησίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά παραδείγματα από την αγία
Γραφή.
Η «καρδιά» του Ελισαίου ήταν μετά
του Γιεζί και μπορούσε να γνωρίζει αυτό που συνέβη μακριά (Δ/Β' Βασιλ ε'
25-27). Ο Αβραάμ «είδε» την ημέρα του Κυρίου «και εχάρη» (Ιω. η' 56). Ο
απόστολος Πέτρος εγνώριζε την πονηρία του Ανανία (Πράξ. ε' 3). Ο Θεός
αποκαλύπτει τα θαυμαστά πράγματα «δια του Πνεύματος προς το συμφέρον». όλα τα
ενεργεί το Πνεύμα το Άγιο, χωρίς να δεσμεύεται από φυσικούς όρους, που ο Θεός
έθεσε για ορισμένο σκοπό (Α' Κορ. ιβ' 7-11, πρβλ. Β' Κορ. ιβ' 2-4). Ο ίδιος ο
Κύριος μας βεβαιώνει για την κοινωνία αγάπης της ουράνιας Εκκλησίας, η οποία
πληροφορείται τα γεγονότα της ζωής μας και χαίρει για την επιστροφή κάθε
αμαρτωλού (Λουκ. ιε' 7-10).
Ο Θεός θαυματοποιεί μέσω των
αγίων και δικαίων (Γ/Α' Βασιλ. ιζ' 21-22. Δ/Β' Βασιλ. δ' 33-35. Πράξ. ε' 12-16.
ιβ' 11-12). Όχι μόνο μέσω ζώντων πάνω στη γη, αλλά και μέσω κεκοιμημένων αγίων.
Έτσι ο προφήτης Ησαΐας λαμβάνει εντολή να διαβιβάσει «προς τον Εζεκία τον
ηγούμενον του λαού» πως θα σώσει την πόλη από τους Ασσυρίους «δια Δαυίδ τον
δούλον μου», δηλαδή χάρη του Δαυίδ, που ήδη είχε απέλθει από αυτή τη ζωή (Δ/Β'
Βασιλ. κ' 4-6). Το να ισχυρισθεί κανείς πως ο δεσμός της αγάπης μεταξύ
αγωνιζομένης και θριαμβεύουσας Εκκλησίας μειώνει το μεσιτικό υπούργημα του
Παράκλητου, είναι αφέλεια γιατί οι άγιοι δεν έχουν δύναμη από μόνοι τους να
θαυματουργούν και να επεμβαίνουν στη ζωή μας, ανεξάρτητα από την χάρη του Θεού.
«Το πνεύμα του Ηλία» που «ανεπαύθη επί τον Ελισσαίον» ήταν η χάρη του Αγίου
Πνεύματος όχι κάτι ανεξάρτητο από αυτήν, γι' αυτό και «οι υιοί των προφητών»
τον προσκυνούν με εδαφιαία μετάνοια (Δ/Β' Βασιλ. β' 14-15). Το ίδιο παρατηρούμε
και για την ανάσταση του ανθρώπου εκείνου που ενταφιάστηκε στον τάφο του
Ελισαίου (Δ/Β' Βασιλ. ιγ' 21). Δεν είναι τα τίμια οστά από μόνα τους εκείνα που
θαυματουργούν, αλλά η θεϊκή χάρη που τα περιβάλλει και χαριτώνει ολόκληρο τον
άνθρωπο, όχι μόνο το πνεύμα του. Η τιμή και ο σεβασμός στους αγίους εκδηλώνεται
στην Ορθόδοξη Εκκλησία και με την προσκύνηση. Δεν πρόκειται για λατρευτική
προσκύνηση, η οποία απαγορεύεται ρητά από την αγία Γραφή (Έξοδ. κ' 4-5. Δευτερ.
στ' 12-14. Ματθ. δ' 10), γιατί ποτέ κανείς ορθόδοξος χριστιανός δεν έχει
συναίσθηση πως προσκυνεί οποιοδήποτε ον (άγγελο ή άνθρωπο) ως Θεό, μόνο τότε η
προσκύνηση θα ήταν απόλυτη, δηλαδή λατρεία.
Τους αγίους προσκυνούμε χωρίς να
παραγνωρίζουμε τη φύση τους, χωρίς δηλαδή να τους εκλαμβάνουμε για θεούς, γιατί
παραδεχόμαστε πως η προσκύνηση δεν είναι πάντοτε εκδήλωση λατρείας. Αν αυτόν
που προσκυνούμε δεν τον δεχόμαστε για Θεό, τότε με την προσκύνηση δεν του
αποδίδουμε λατρεία, είναι εκδήλωση τιμής και αγάπης. Μ' αυτή την τιμητική
έννοια ο Δαυίδ προσκυνεί τον Ιωνάθαν (Α' Βασιλ./Α' Σαμ. κ' 41) και τον Σαούλ
(Α' Βασιλ. /Α' Σαμ. κδ' 9), ο Νάθαν προσκυνεί τον Δαυίδ (Γ/Α Βασιλ. α' 23), οι
υιοί των προφητών τον Ελισαίο (Δ/Β' Βασιλ. β' 15), ο Ναβουχοδονόσορ τον Δανιήλ
(Δαν. β' 46). Ακόμη και στην Καινή Διαθήκη ο δεσμοφύλακας προσκυνεί τον Παύλο
και τον Σίλα (Πράξ. ιστ' 29), ενώ ο ίδιος ο Κύριος υπόσχεται πως θα αναγκάσει
τους Ιουδαίους να προσκυνήσουν τον επίσκοπο Φιλαδελφείας (Αποκ. γ' 9. Πρβ. Α'
Βασιλ./Α' Σαμ. ε' 4).
Όσοι απορρίπτουν την τιμή και την
προσκύνηση των αγίων, επικαλούνται περιπτώσεις από την αγία Γραφή (Πράξ. ιδ'
11-15 και Αποκ. ιθ' 10. κβ' 8-9).
Στο Πράξ. ιδ' 11-15 φαίνεται
καθαρά, πως οι άνθρωποι εξέλαβαν τον Παύλο και τον Βαρνάβα ως θεούς γι' αυτό
και οι απόστολοι δίκαια αντέδρασαν. Τέτοια προσκύνηση δεν τους ανήκε, γιατί
ήταν λατρευτική.
Στη δεύτερη περίπτωση ο Iωάννης,
κατάπληκτος από εκείνα που αξιώθηκε να δει, κάτω από την επίδραση της οπτασίας
του ίδιου του Κυρίου (Αποκ. α' 17-18), νόμισε πως ήταν και πάλι ο Κύριος γι'
αυτό και σπεύδει να τον προσκυνήσει. Ο άγγελος όμως τον επαναφέρει στην αλήθεια
των γεγονότων: «σύνδουλός σου ειμί», δεν μου ανήκει τέτοια προσκύνηση, ανήκει
μόνο στον Θεό! Αν παραδεχθούμε πως ο Iωάννης θέλησε να προσκυνήσει τον άγγελο
τιμητικά, είχε αυτό το δικαίωμα (Αριθ. κβ' 31. Ιησ. Ναυή ε' 14), και ασφαλώς
στην περίπτωση αυτή η προσκύνηση δεν θα ήτο λατρευτική. Τότε η άρνηση του
αγγέλου θα ήταν ένδειξη ταπεινοφροσύνης. Διαφορετικά πώς ο Iωάννης αποτολμά να
προσκυνήσει τον άγγελο για δεύτερη φορά; (Αποκ. κβ' 8-9).
Αυτή είναι η ερμηνεία της Γραφής,
σύμφωνα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας (Α' Τιμ. γ' 15). Αυτό μαρτυρείται ήδη σε
πρωτοχριστιανικά κείμενα. Οι πρώτοι Χριστιανοί ομολογούσαν: «Δεν θα δυνηθώ μεν
ούτε τον Χριστόν να εγκαταλείψωμεν ποτέ, τον παθόντα υπέρ της σωτηρίας των
σωζομένων εις ολόκληρον τον κόσμον, τον άμωμον υπέρ των αμαρτωλών, ούτε κάποιον
άλλον να λατρεύσωμεν. Διότι τούτον μεν προσκυνούμεν ως υιόν του Θεού, τους δε
μάρτυρας αγαπώμεν ως μαθητάς του Κυρίου, επαξίως λόγω της ανυπερβλήτου
αφοσιώσεως εις τον βασιλέα και διδάσκαλόν των». Αυτό αναφέρεται στο μαρτύριο
του αγίου Πολυκάρπου (†156). Εκεί σημειώνεται ακόμη πως οι Χριστιανοί συνέλεξαν
τα οστά του μάρτυρα, «τα τιμιώτερα από πολυτελείς λίθους, και ευγενέστερα από
χρυσόν» και τα ενταφίασαν σε κατάλληλο τόπο, ώστε να συναθροίζονται εκεί και να
εορτάζουν «την γενέθλιον ημέραν του μαρτυρίου του» (Μαρτ. Πολυκ. 17-18. Βλ. και
στο 3β 3θ).
Ο Ωριγένης (†253/4) αναφέρει πως
«αι ψυχαί των πεπελεκισμένων ενεκεν της μαρτυρίας του Ιησού, μη μάτην τω εν
ουρανοίς θυσιαστηρίω παρεδρεύουσαι, διακονούσι τοις ευχομένοις άφεσιν
αμαρτημάτων» (Ωριγ. Εις μαρτ. προτρ. 30. Πρβλ. Αποκ. κ' 4).
Ο άγιος Βασίλειος (330-379)
αναφέρεται στις πανηγύρεις που γίνονταν στις μνήμες των αγίων (Επιστ. 227, προς
τους επισκόπους του Πόντου. Όροι κατά πλάτος 8,40) και στην επίκληση των αγίων
(Ομιλ. 4, εις αγ. Μάμαντα 1): «Αυτός που θλίβεται καταφεύγει εις τους σαράντα,
αυτός που ευφραίνεται προς αυτούς σπεύδει. Ο ένας μεν δια να εύρη λύσιν εις τας
δυσκολίας, ο άλλος δε δια να διαφυλάξει εις τον εαυτόν του τα πιο καλά αγαθά...
τα αιτήματά σας ας γίνουν μαζί με τους μάρτυρας» (Μ. Βασ., Ομιλ. 5, εις τους
άγ. τεσσαράκοντα 8).
Η τιμή των αγίων τεσσαράκοντα,
μας πληροφορεί ο Μ. Βασίλειος, είχε διαδοθεί σε πολλές περιοχές και οι άγιοι
αυτοί «κοσμούν πολλάς πατρίδας» (Εις τους άγ. τεσσαρακ. 8). Ο άγιος Iωάννης ο
Χρυσόστομος (344-407) κάνει λόγο για «λιτανείες και παρακλήσεις... εις τον ναόν
όπου και τα λείψανα των αποστόλων», προκειμένου να αποφευχθούν τα δεινά της
πόλης (Χρυσ., Προς τους καταλείψαντας την Εκκλ.). Η δύναμη των αγίων μαρτύρων,
αναφέρει ο Χρυσόστομος, «καθημερινώς ζει και ενεργεί, εκδιώκει δαιμόνια,
απομακρύνει τας ασθενείας, εμψυχώνει πόλεις ολοκλήρους και συναθροίζει εδώ
πλήθος» (Περί απολαύσεως της των μελλόντων 2). Υπογραμμίζει ακόμη πως Η τιμή
των αγίων «θα μεταβιβασθεί οπωσδήποτε προς τον Δεσπότην» (Ότε πρεσβ. προεχ. 2.
Πρβλ. Ματθ. ε' 16). Τα ίδια αναφέρει και ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος
(329-390): «Πρέπει να πανηγυρίζουμε όλους τους μάρτυρες...» (Λόγος κδ' 3-4, εις
τον άγιο Κυπριανό), «τώρα οι μάρτυρες κάνουν να ανοίξει ο ουρανός...» (Λόγος
μδ' 12, εις την Νέαν Κυριακ.). «Και τώρα εκείνος είναι στον ουρανόν και εκεί
προσφέρει τις θυσίες του για εμάς» (Λόγος μγ' 80, εις Μ. Βασίλ.). «Παρακαλούμε
να μας παρακολουθείς καλοδιάθετα από υψηλά και το λαό που είναι γύρω σου να τον
κατευθύνεις στην τελειότητα...» (Λόγος κα' 37, Εις τον Μ. Αθαν.).
Έτσι η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος
διατύπωσε την πίστη της Ορθοδοξίας: (Tον
μεν (Χριστόν) ως Θεόν και Δεσπότην, τους δε (αγίους) δια τον κοινόν Δεσπότην,
ως αυτού γνησίους θεράποντας τιμώντες και σέβοντες και την κατά σχέσιν
προσκύνησιν απονέμοντες (Συνοδικόν της Ορθοδοξίας της Ζ' Οικ. Συνόδου). Αυτή είναι η ορθόδοξη διδασκαλία για
τους αγίους. Δεν πιστεύουμε λοιπόν πως οι άγιοι μπορούν να σώσουν τους εαυτούς
τους ή τους άλλους ανθρώπους. Όποια και αν είναι τα έργα των αγίων, δεν
επαρκούν ούτε και για τη δική τους σωτηρία, γιατί δεν ξεπερνούν την εκτέλεση
του καθήκοντος (Λουκ. ιζ' 10).
Πηγή: OODE : Απόσπασμα από το βιβλίο "Εγχειρίδιο αιρέσεων και
παραχριστιανικών ομάδων"
Ε.Ν.
