Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η τοξική αρρενωπότητα.

Από τις πρώτες απαγορεύσεις κυκλοφορίας που επιβλήθηκαν για την προστασία του πληθυσμού από τον Covid-19, η βία κατά των γυναικών και τα ποσοστά ‘’γυναικοκτονιών’’ αυξήθηκαν σημαντικά, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον λεγόμενο «δυτικό κόσμο».

Παρά τα στατιστικά στοιχεία που καταδεικνύουν το πρόβλημα και τον τρόπο με τον οποίο το κίνημα #MeToo είχε απήχηση στις γυναίκες ανά τον κόσμο, πολλοί...εξακολουθούν να αρνούνται ότι οι γυναίκες εξακολουθούν να υποφέρουν...

Αντίθετα, υποστηρίζουν ότι και οι άνδρες υποφέρουν, καθώς ασκούν δύσκολα χειρωνακτικά επαγγέλματα και, σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, έχουν υψηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών σε σύγκριση με τις γυναίκες.

Ωστόσο, σπάνια οι άνδρες συσχετίζουν τη βία κατά των γυναικών και τα προβλήματα της ψυχικής τους υγείας με τον κοινό παρανομαστή: την υπερνεοφιλελεύθερη ιδεολογία.

Αντίθετα με την συνηθισμένη παρανόηση ότι η πατριαρχία χαρακτηρίζει όλους τους άνδρες, ο ''υπερνεοφιλελευθερισμός'' (ultra-libéral,1970 κεξ.)¹ είναι σχεδόν ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο πλέον όλοι κοινωνικοποιούνται, με ένα σύνολο ιδεολογικών μυθοπλασιών² ώστε να γίνουν άνδρες των οποίων η αντίληψη για την ανδρική τους ταυτότητα εξαρτάται από την ικανότητά τους να κυριαρχούν γενικά, μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμού και της « απελευθέρωσης των ενεργών δυνάμεων» τους, να ασκούν βία κατά άλλων ανδρών και να παραβιάζουν τη θεμελιώδη υπαρξιακή τους ακεραιότητα.

Η οραματίστρια Αφροαμερικανή φεμινίστρια συγγραφέας Bell Hooks περιέγραψε (2004) εύστοχα αυτήν την κοινωνικά επιβεβλημένη θυσία στο κλασικό της έργο ‘’The Will to Change: Men, Masculinity, and Love’’ [Η Θέληση για Αλλαγή: άνδρες, Αρρενωπότητα και Αγάπη] ³: «Τα αγόρια που καλούνται να εγκαταλείψουν τον αληθινό τους εαυτό προκειμένου να εκπληρώσουν το ''υπερνεοφιλελεύθερο'' ιδεώδες, μαθαίνουν από νωρίς την εγκατάλειψη του εαυτού τους και ανταμείβονται για αυτές τις πράξεις δολοφονίας της ψυχής τους»⁴.

Αυτό που συνήθως αποκαλούμε τοξική αρρενωπότητα είναι μια συμφωνία με τον διάβολο. Έχει να κάνει με το να τον κάνει να πιστεύει ότι η ελευθερία αυξάνεται καθώς αποδεσμεύεται κανείς, καθώς αποσυνδέεται, και να τον ενθαρρύνει να θέλει να είναι «νικητής»  του μεγάλου παιχνιδιού σαλονιού του Friedrich Hayek στο βιβλίο The Mirage of Social Justice (1976).

Αν το αγόρι θυσιάσει την επιθυμία του να προσφέρει και να λάβει αγάπη, αν αποκόψει την οργανική του σύνδεση με το σώμα και τα συναισθήματά του, και –κυρίως– αν αντιμετωπίσει και τις γυναίκες ως κατώτερα ανθρώπινα όντα, τότε υποτίθεται ότι θα αποκομίσει κάθε είδους ανταμοιβή, όπως μια θέση στην κορυφή κάποιας ιεραρχικής οργάνωσης, χρήματα, εξουσία ή σεξουαλική πρόσβαση σε όποια επιθυμεί.

Ποιο είναι το πρόβλημα εδώ; Ο υπερνεοφιλελευθερισμός σπανίως τηρεί τις υποσχέσεις του. Εκτός από μια μικρή ελίτ, οι περισσότεροι πληρώνουν το ψυχικό τίμημα και αποζημιώνονται με μιζέρια, απομόνωση και αδυναμία να αγαπήσουν.

Δυστυχώς, η Ορθόδοξη Εκκλησία παραμένει σιωπηλή μπροστά στις ανησυχίες που εκφράζουν η Hooks και άλλες φεμινίστριες συγγραφείς. Όσο παράξενο κι αν φαίνεται αρχικά, ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς μας έχει ήδη προσφέρει τη θεολογική βάση ώστε οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί να εκφράσουν προφητικό λόγο ενάντια σ’αυτόν τον τρόπο κοινωνικοποίησης των αγοριών, ο οποίος διαιωνίζει τη βία κατά γυναικών και τελικά βλάπτει τους πάντες.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς είναι περισσότερο γνωστός για την υπεράσπιση των ησυχαστών μοναχών τον 14ο αιώνα.

Οι μοναχοί περιέγραφαν τις έντονες συναισθηματικές και σωματικές εμπειρίες ένωσης με τον Θεό, μερικοί μάλιστα ισχυρίζονταν ότι ένιωθαν ζεστασιά κατά την παρουσία Του και έβλεπαν με τα μάτια τους το Άκτιστο Φως, όπως το είδαν οι απόστολοι στο όρος Θαβώρ. 

Όταν ο φιλόσοφος και μοναχός Βαρλαάμ αφίχθη στο Βυζάντιο από την Καλαβρία, έμαθε για αυτούς τους ισχυρισμούς και τους γελοιοποίησε, θεωρώντας τους σκοταδιστικούς και αφιλοσόφητους.

Ο αγ. Γρηγ. Παλαμάς υπερασπίστηκε τους μοναχούς, αξιοποιώντας όλο το φάσμα της μοναστικής του εμπειρίας και της ευρείας του μόρφωσης, για να εξηγήσει την ορθόδοξη διδασκαλία για την ένωση με τον Θεό.

Εδώ μπορούμε να παρακάμψουμε τη θεολογική διάκριση που συνήθως συνδέεται με το όνομα του Παλαμά, για να επικεντρωθούμε σε μια κρίσιμη, αν και συχνά παραγνωρισμένη, πτυχή της Ησυχαστικής έριδας: τη διαμάχη για την έννοια της απάθειας, στην οποία ο Παλαμάς αφιερώνει ένα σημαντικό μέρος των Τριάδων Υπέρ των Ιερώς Ησυχαζόντων.

Ο Βαρλαάμ, ακολουθώντας μια γραμμή της πατερικής σκέψης που βασίζεται στον αρχαίο στωϊκισμό, υποστήριζε ότι η απάθεια είναι η «νέκρωση του παθητικού μέρους της ψυχής».

Ενώ αυτή η ιδέα έχει υποστηριχθεί από τον Κλήμεντα Αλεξανδρείας και τον Γρηγόριο Νύσσης, ο Παλαμάς υιοθετεί την πλειοψηφούσα άποψη της πατερικής σκέψης, που ταυτίζει την απάθεια με τον μετριασμό των παθών, δηλαδή με την πλατωνική μετριοπάθεια.

Ο αγ.Γρηγόριος θεωρεί τη θέση του Βαρλαάμ εντελώς καταστροφική για τον πυρήνα της χριστιανικής ανθρωπολογίας και σωτηριολογίας, διότι για τους Ησυχαστές και τους προκατόχους τους (κυρίως τον Συμεών τον Νέο Θεολόγο), η ασκητική–ηθική ζωή του χριστιανού σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζεται με τη νέκρωση του παθητικού μέρους της ψυχής, δηλαδή με την θανάτωση των συναισθημάτων και των επιθυμιών.

Εξάλλου, τι θα μπορούσε να είναι πιο αντίθετο με το «βάπτισμα των δακρύων», που υμνούν οι ασκητές, από την σεξιστική κοινοτοπία «τα αγόρια δεν κλαίνε», την οποία ακούμε ακόμη πολύ συχνά;

Σύμφωνα με τον Γρηγόριο Παλαμά: «Επειδή η ψυχή διακρίνεται σε τρεις δυνάμεις κι αποτελείται από τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμικό και το επιθυμητικό, και είναι άρρωστη και στα τρία, ο Χριστός, θέλοντας να τη θεραπεύσει, άρχισε εύλογα τη θεραπεία από το τελευταίο, την επιθυμία.»⁵.

Η σωτηρία μας, δηλαδή αρχίζει με τη θεραπεία των επιθυμιών, όχι την εξάλειψή τους. Η ζωή του ησυχαστή διακρίνεται από άκρως συναισθηματικές καταστάσεις, όπως «ευλογημένα συναισθήματα», στα οποία ο πιστός «βλέπει τον απαθή και ιερό και θείο έρωτα.»⁶.

Αυτές οι ενθουσιώδεις, σχεδόν εκστατικές καταστάσεις αντικατοπτρίζονται και στο σώμα, κάτι που σκανδάλισε ορθολογιστές όπως ο Βαρλαάμ και φαίνεται ότι ενόχλησε ορισμένους στη βυζαντινή κοινωνία που θα προτιμούσαν μια πιο τυπική, συνηθισμένη προσήλωση στη θρησκεία.

Σύμφωνα με τον Παλαμά, η στάση του Βαρλαάμ θα καθιστούσε άκυρες τις θεμελιώδεις εντολές: “Λέει [ο Βαρλαάμ] ότι απάθεια είναι η κατά διάθεσιν νέκρωση του παθητικού […] διότι με αυτήν την δύναμη της ψυχής αγαπούμε και αποστρεφόμαστε, οικειούμεθα  και αποξενωνόμαστε μεταστροφή λοιπόν κάνουν αυτής της δύναμης οι εραστές των καλών, αλλά όχι νέκρωση...».⁷

Το να σταυρώσεις τα πάθη δεν σημαίνει ότι θανατώνεις εξ ολοκλήρου το παθητικό μέρος της ψυχής.

Κατά τον Παλαμά, αυτό θα ισοδυναμούσε με το να δώσει ο Θεός μια εντολή που επιβάλλει ένα είδος ανθρωποκτονίας: ‘’τη δολοφονία της ψυχής’’, για να χρησιμοποιήσουμε την ανατριχιαστική φράση της Hooks. Ο άνθρωπος θα γίνει ένα άδειο κέλυφος, μια απολιθωμένη μορφή.

Αυτός ο « νέος άνθρωπος » περιγράφεται ως ένα ουσιαστικά νέο ον, το οποίο ορίζεται από τη ριζική του μη ανήκειν: δεν είναι από τον παλιό κόσμο, δεν είναι από κανένα πολιτικό σώμα, εκκλησία, πολιτιστικό ή άλλο σωματείο. Δεν λαμβάνει υπόσταση παρά μόνον στον κόσμο των επιχειρήσεων.

Αργότερα, θα πρέπει να είναι ένας αυτοαπασχολούμενος ή ένας ανεξάρτητος εργαζόμενος, ένας άνθρωπος του οποίου η δύναμή του, εκφράζεται « ελεύθερα  ».

Θεωρεί ότι δεν χρωστάει τίποτα στην πόλη, στους γονείς, τον σύντροφό του, ἠ κάθε άλλον, αντίθετα, είναι οι άλλοι υπόχρεοι σε αυτόν, με το σκεπτικό ότι είναι «δημιουργός πλούτου».

Είναι κοινός τόπος ο λόγος για χριστιανική αντιστροφή της παγανιστικής εμμονής με την κοσμική εξουσία και κυριαρχία, ενώ η ολιστική ανθρωπολογία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά προχωρά ακόμη πιο πέρα, προσφέροντάς μας ένα εναλλακτικό ήθος ενάντια σε κάθε μορφή κοινωνικοποίησης που θα απαιτούσε από τα ανθρώπινα όντα να αποκοπούν από το πλήρες φάσμα της ανθρωπιάς τους. Επιτρέπει επίσης να ξεφύγουμε από την ταπείνωση που συνδέεται με την αδράνειά μας και να βάλουμε τέλος στο μίσος για τον εαυτό μας που προκύπτει από αυτήν.

Η ‘’υπερνεοφιλελεύθερη’’ κοινωνικοποίηση και η τοξική αρρενωπότητα πληγώνουν τις γυναίκες και μετατρέπουν τον άνθρωπο σε κάτι λιγότερο από αυτό που ο Θεός τον προορίζει να είναι.

Είναι καιρός οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί να αρχίσουν να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τις κοινωνικές επιπτώσεις της ασκητικής-θεολογικής μας παράδοσης, η οποία, στην καλύτερη περίπτωση, βοηθά «να τεθούν οι απαραίτητες βάσεις για την αποκατάσταση της ακεραιότητας της ανδρικής ύπαρξης»⁸. Οι ζωές και η ευημερία ανδρών και γυναικών σε όλο τον κόσμο εξαρτώνται από αυτό.

ΠΗΓΑΙ

DeWeese, V. (2024, August 22). «Τ’ αγόρια δεν κλαίνε»: Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς και η τοξική αρρενωπότητα. Public Orthodoxy. Retrieved August 23, 2024, from https://publicorthodoxy.org/el/2024/08/21/boys-dont-cry/

1βλ.Caëla Gillespie. (2024, August 19). « Le regime ultra-libéral subvertit l’État de droit ». Élucid (Laurent Ottavi). Retrieved August 23, 2024, από: https://elucid-media.translate.goog/democratie/caela-gillespie-manufacture-apolitique-regime-ultra-liberal-subvertit-etat-droit?_x_tr_sl=auto&_x_tr_tl=el&_x_tr_hl=el&_x_tr_pto=wapp

2βλ. Francis Fukuyama 1989, he End of History or the Last Man.

3Η Bell Hooks μας μίλησε για μια βαθιά εσωτερική δυστυχία των ανδρών. Όλοι πρέπει να αγαπούν και να αγαπιούνται.. Αλλά για να γνωρίσουν την αγάπη, οι άνδρες πρέπει να μπορούν να δουν τους τρόπους με τους οποίους η κουλτούρα τους εμποδίζει να κατανοήσουν τον εαυτό τους.  Στο ‘’The Will to Change , η Bell Hooks παρέχει έναν συμπονετικό οδηγό για άνδρες όλων των ηλικιών για να κατανοήσουν πώς να έρχονται σε επαφή με τα συναισθήματά τους και πώς να εκφράζονται έναντι της καταστολής συναισθημάτων που αποτελούν θεμελιώδες μέρος αυτού που είμαστε. Με σήμα κατατεθέν την ειλικρίνεια και την καθαρή ​ευφυΐα, η Hooks αντιμετωπίζει τις πιο κοινές ανησυχίες των ανδρών, όπως ο φόβος της οικειότητας και η απώλεια της νομιζόμενης κυρίαρχης τους θέσης στην κοινωνία, με νέους και προκλητικούς τρόπους. Η Θέληση για Αλλαγή «δημιουργεί πλαίσιο για άνδρες να αναγνωρίσουν τα τραύματά τους και να τα θεραπεύσουν — όχι μόνο για χάρη τους, αλλά για χάρη όλων στη ζωή .

4βλ.Bell Hooks, 2004,The Will to Change: Men, Masculinity, and Love, New York, σελ. 139.

5Γρηγ.Παλαμά, Προς τη Σεμνότατη Μοναχή Ξένη 29

6βλ.Γρηγ.Παλαμά,Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων 1.3.44

7βλ. Γρηγ.Παλαμά, Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων 3.3.15

8βλ. Bell Hooks, 2004, The Will to Change: Men, Masculinity, and Love, New York,σελ. 141.