Του Ιωάννου Φουντούλη, Καθηγητού Πανεπιστημίου.
Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, πού εορτάζει στις 15
Αυγούστου ο χριστιανικός κόσμος, είναι η μεγαλυτέρα από τις εορτές που
καθιέρωσε η Εκκλησία προς τιμήν της Μητρός του Κυρίου, τις θεομητορικές εορτές.
Ίσως είναι και η παλαιοτέρα από όλες. Τις πρώτες μαρτυρίες έχουμε γι αυτήν κατά τον Ε΄αιώνα, γύρω στην εποχή που συνεκλήθη η
Γ΄Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου (451), που καθώρισε το θεομητορικό δόγμα και
έγινε αιτία να αναπτυχθή η τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου. Για πρώτη φορά
φαίνεται ότι συνεστήθη στα Ιεροσόλυμα την 13 Αυγούστου και λίγο αργότερα
μετετέθη στις 15 του ιδίου μηνός. Είχε δε γενικώτερο θεομητορικό χαρακτήρα,
χωρίς ειδική αναφορά στο γεγονός της Κοιμήσεως. Ωνομάζετο ημέρα της Θεοτόκου
Μαρίας. Κέντρο του πανηγυρισμού αναφέρεται στην αρχή ένα Κάθισμα, ναός επ ονόματί της, που ευρίσκετο έξω από τα Ιεροσόλυμα στο τρίτο
μίλιο της οδού που οδηγούσε στην Βηθλεέμ. Η σύνδεση της εορτής αυτής προς την
Κοίμηση της Θεοτόκου έγινε στον περίφημο ναό της Παναγίας που βρισκόταν στην
Γεθσημανή, το ευκτήριο του Μαυρικίου, όπου υπήρχε και ο τάφος της. Αυτός ο ναός
πολύ σύντομα πήρε τον χαρακτήρα του μεγαλύτερου θεομητορικού προσκυνήματος και
η ακτινοβολία του έγινε αιτία η πανήγυρίς του κατά την 15η Αυγούστου γρήγορα να διαδοθή σ' ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο σε ανατολή και δύση σαν
εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αργότερα εξήρθη η εορτή με την
προπαρασκευαστική νηστεία και την παράταση του εορτασμού μέχρι της 23ης ή και μέχρι του τέλους του Αυγούστου
και έγινε όχι μόνο η μεγαλυτέρα θεομητορική εορτή αλλά και μία από τις
σπουδαιότερες εορτές του εκκλησιαστικού έτους. Αυτό βέβαια ήταν φυσικό να γίνει,
γιατί η Θεοτόκος είναι το προσφιλέστερο και ιερώτερο πρόσωπο μετά τον Κύριο και
γι' αυτό συνεκέντρωσε την τιμή και την ευλάβεια όλων των
χριστιανικών γενεών. Αναρίθμητοι ναοί και μονές έχουν κτισθεί προς τιμήν της
Κοιμήσεώς της, θαυμάσιες τοιχογραφίες παριστάνουν σε κάθε ναό πίσω από την
κεντρική είσοδο σε εκπληκτικές συνθέσεις την ιερά της κηδεία, ύμνοι εκλεκτοί
έχουν διακοσμήσει την ακολουθία της και λόγοι λαμπροί και εγκώμια εξεφωνήθησαν
από τους Πατέρες και νεωτέρους εκκλησιαστικούς άνδρες κατά την ημέρα της μνήμης
της. Όλες οι ανθρώπινες γενεές συναγωνίστηκαν στην προσφορά ό, τι εκλεκτοτέρου
είχαν να παρουσιάσουν, για να μακαρίσουν έργω και λόγω την Παρθένο Μαρία.
ΤΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΟ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ
Για την κατανόηση
του εορτολογικού περιεχομένου της εορτής της Κοιμήσεως, όπως και των άλλων
θεομητορικών εορτών, της Συλλήψεως, της Γεννήσεως και των Εισοδίων, πρέπει να
κάμωμε μία μικρά αναδρομή στις πηγές, από τις οποίες αντλήθηκαν τα θεομητορικά
αυτά θέματα. Διαφορετικά είναι αδύνατο να ερμηνεύση κανείς ό, τι συνδέεται με
τον εορτασμό αυτόν, τα συναξάρια, την υμνογραφία και την εικονογραφία τους. Οι
αυθεντικές ιστορικές πηγές, τά Ευαγγέλια και τα άλλα βιβλία της Καινής
Διαθήκης, δεν μας διέσωσαν πληροφορίες για τον πρό του Ευαγγελισμού και για τον
μετά την Ανάληψι του Κυρίου βίο της Θεοτόκου. Πρόθεσις των ιερών συγγραφέων ήταν να
αφηγηθούν τον βίο και το σωτηριώδες έργο του Χριστού και ό, τι άμεσα συνεδέετο
με Αυτόν και όχι να ικανοποιήσουν την ευλαβή περιέργεια ή τα ιστορικά
ενδιαφέροντα των αναγνωστών τους. Η
παράδοσις όμως της Εκκλησίας διέσωσε από στόματος εις στόμα διάφορες
πληροφορίες πού αφορούσαν στον βίο της Θεοτόκου πρό της συλλήψεως του Κυρίου
και μετά την Ανάστασή Του. Αργότερα διάφοροι ευλαβείς, κατά το πλείστον,
συγγραφείς περιέλαβαν τις πληροφορίες αυτές και τις ανέπτυξαν με την φαντασία
τους και για να έχουν περισσότερο κύρος έθεσαν στους τίτλους των έργων τους
μεγάλα αποστολικά ονόματα. Η Εκκλησία απέρριψε και κατεδίκασε τα βιβλία αυτά
και τα ωνόμασε απόκρυφα και ψευδεπίγραφα. Σε μεταγενεστέρα εποχή πολλές από τις
διηγήσεις αυτές, τουλάχιστον στις βασικές τους γραμμές, έδωσαν θέματα στην διαμόρφωση
εορτών, στην σύνταξη συναξαρίων, στην ποίηση ύμνων και στην εικονογραφία. Εξ
άλλου, καθώς προείπαμε, ο πυρήν των διηγήσεων αυτών είχε ως βάση του παμπάλαιες
ιστορικές παραδόσεις γύρω από το πρόσωπο της Θεοτόκου.
ΑΦΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ
ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ
Ειδικά το γεγονός
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αφηγείται, εκτός των άλλων, και μια απόκρυφος
διήγησις, που φέρεται υπό το όνομα του ηγαπημένου μαθητού του Κυρίου, του
Ιωάννου. Μια περίληψη του εκτενούς αυτού κειμένου θα παρουσιάσωμε εδώ. Σε κάθε
του σημείο ο αναγνώστης του θυμάται αντίστοιχες φράσεις από τους ύμνους και το
συναξάριο της εορτής και λεπτομέρειες από την εικόνα της Κοιμήσεως που
εφιλοτέχνησαν βυζαντινοί ζωγράφοι.
Η Παναγία μετά την
Ανάληψι του Χριστού καθημερινώς πηγαίνει στο ζωοδόχο μνήμα και προσεύχεται. Μία
Παρασκευή ο Αρχάγγελος Γαβριήλ παρουσιάζεται μπροστά της και την χαιρετά: Χαίρε, η γεννήσασα Χριστόν τον Θεόν
ημών. Ο Κύριος άκουσε την προσευχή σου και θα αφήσης τον κόσμο και θα πορευθής
εις την ζωήν την αληθινήν και αδιάδοχον. Η
Θεοτόκος επιστρέφει στον οίκο της, θυμιά και προσεύχεται στον Χριστό να της στείλει
τον Ιωάννη και τους λοιπούς Αποστόλους, για να παρασταθούν στον θάνατό της. Η
προσευχή της εισακούεται και πρώτος φθάνει, αρπαγείς από νεφέλη, ο Ιωάννης και
σε λίγο επί νεφελών και οι λοιποί Απόστολοι οι διεσπαρμένοι στα πέρατα του
κόσμου. Την Κυριακή έρχεται με την απαστράπτουσα δόξα Του και με χιλιάδες
αγγέλους ο Κύριος να παραλάβει την ψυχή της Μητρός Του. Εκείνη ευλογεί τους
Αποστόλους και τον κόσμο, δέεται για την σωτηρία όλων και αφού λαμβάνει την υπόσχεση
ότι πάσα ψυχή επικαλουμένη το όνομά της ου μη καταισχυνθή, αλλ' εύρη έλεος και παράκλησιν και αντίληψιν και παρρησίαν και
εν τω νυν αιώνι και εν τω μέλλοντι, παραδίδει την αγία της ψυχή στα χέρια του
Υιού της. Οι Απόστολοι περιπτύσσονται το σκήνος και ψάλλοντες μεταφέρουν την
κλίνη με το σώμα για ταφή. Ένας εβραίος ονόματι Ιεφωνίας ορμά και επιχειρεί κατά
της κλίνης, αλλά άγγελος Κυρίου με ξίφος πυρός αποκόπτει τα χέρια του από των ώμων, που μένουν κρεμασμένα
στην κλίνη. Αυτός μετανοεί και κολλώνται πάλι τα χέρια του, ενώ οι Απόστολοι
ανενόχλητοι συνεχίζουν την εκφορά. Το σκήνος θάπτεται σε καινό μνημείο στην
Γεθσημανή, την Τρίτη όμως ημέρα μετετέθη εν Παραδείσω.
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ
ΠΟΙΗΣΙΣ
Η εκκλησιαστική
ποίησις εξωραϊζει την απλή αυτή διήγηση. Στα τρία στιχηρά του Εσπερινού του
α΄ήχου, το πρώτο αυτόμελο και τα άλλα δύο προσόμοια, του πρώτου, με ένα
θαυμάσιο τρόπο εγκωμιάζεται η Θεοτόκος και η Κοίμησί της. Ως υπόβαθρο όμως
αναγνωρίζεται εύκολα η διήγηση του αποκρύφου: η Γεθσημανή, οι λόγοι του
Γαβριήλ, η παρουσία των αγγελικών δυνάμεων, η μετάσταση από τον τάφο στον
ουρανό.
Το ίδιο θέμα έχουν
και τα τρία στιχηρά των Αίνων του δ΄ ήχου. Στο πρώτο, όλος ο κόσμος, ουράνιος
και επίγειος, χαίρεται προπέμποντας την μητέρα του Χριστού και ψάλλοντας σε αυτήν την εξόδιον ωδήν. Στα άλλα δύο περιγράφεται η έλευσις
των Αποστόλων και η επικήδεια ψαλμωδία τους, καθώς και η παρουσία των αγγελικών
δυνάμεων και η υποδοχή της αμωμήτου ψυχής της από τον Χριστό.
Τέλος θα σταθούμε
στο πιο ιδιόρρυθμο τροπαριο της εορτής αυτής, αλλά και όλων των τροπαρίων μας.
Πρόκειται για το δοξαστικό του Εσπερινού. Το περιεχόμενό του αντλεί από την
σχετική απόκρυφο διήγηση. Η ιδιορρυθμία του τροπαρίου αυτού είναι ότι δεν
ψάλλεται, όπως όλοι οι άλλοι έκκλησιαστικοί ύμνοι, σε ένα μόνο ήχο, αλλά και
στους οκτώ.
Ήχος α΄
“Θεαρχίω νεύματι
πάντοθεν οι θεοφόροι απόστολοι
υπό νεφών μεταρσίως αιρόμενοι,
Ήχος πλ. α΄
καταλαβόντες το πανάχραντον
και ζωαρχικόν σου σκήνος
εξόχως ησπάζοντο.
Ήχος β΄
Αι Δε υπέρτατοι των ουρανών δυνάμεις
Συν τω οικείω δεσπότη παραγενόμεναι,
Ήχος πλ. β΄
Το θεοδόχον και ακραιφνέστατον σώμα
Προπέμπουσι, τω δέει κρατούμεναι,
Υπερκοσμίως δε προώχοντο
και αοράτως εβόων
ταις ανωτέραις ταξιαρχίαις,
ιδού η παντάνασσα θεόπαις παραγέγονεν.
Ήχος γ΄
Άρατε πύλας
Και ταύτην υπερκοσμίως υποδέξασθε,
Την του αεννάου φωτός μητέρα,
Ήχος βαρύς
Διά ταύτης γάρ η παγγενής
των βροτών σωτηρία γέγονεν,
η ατενίζειν ουκ ισχύομεν
και ταύτη άξιον γέρας
απονέμειν αδύνατον,
Ήχος δ΄
ταύτης γαρ το υπερβάλλον
υπερέχει πάσαν έννοιαν.
Ήχος πλ. δ΄
Διό, άχραντε θεοτόκε,
αεί συν ζωηφόρω βασιλεί
και τόκω ζώσα, πρέσβευε διηνεκώς
περιφρουρήσαι και σώσαι
από πάσης προσβολής εναντίας
την νεολαίαν σου,
την γάρ σήν προστασίαν κεκτήμεθα,
Ήχος α΄
Εις τους αιώνας
αγλαοφανώς μακαρίζοντες”
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής
Διακονίας, Αθήνα 1984).
Ε.Ν.
