Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: «Το «εμείς» είναι αυτό που πάει μπροστά τους Έλληνες»

Πώς οι Ελληνες αξιολογούμε σήμερα γεγονότα, όπως η Επανάσταση του 1821 ή το «Οχι» του 1940; Αντέχει η παιδεία μας στον χρόνο;

«Παιδεία... Ποια είναι η παιδεία; Τι θα πει αυτό: Μπορώ να πω πως όχι. δεν υπάρχει σωστή αξιολόγηση. Ούτε καν αξιολόγηση. Τρία πράγματα μπορούν να υπάρχουν. Η υπάρχει γνώση, ή υπάρχει συγκίνηση, ή υπάρχει μνήμη. Λοιπόν, ούτε το ένα, ούτε τα αλλά δύο υπάρχουν!

Αρα υπάρχει σκοπιμότητα και απόφαση πολιτική, θυμηθήκαμε το 1821. διότι ήταν τα 200 χρόνια. Αν δεν ήταν η συμπλήρωση των 200 ετών, θα θυμόταν κανένας την Επανάσταση; Ποιος το θυμήθηκε, ας πούμε, πρόπερσι, το 2020: Μόνο στις επετείους!

Έχουμε την επέτειο της Σαλαμίνας, την επέτειο του '21 και φέτος είναι η τραγική επέτειος της Σμύρνης. Λοιπόν, από όλα αυτά, η μόνη πραγματική μνήμη είναι η Σμύρνη. Γιατί ακόμα υπάρχουν άνθρωποι που ζούνε από τότε και θυμούνται πράγματα! Αρα, δεν είναι θέμα παιδείας, είναι θέμα γνώσης σχολικής».

Βλέπετε προβλήματα στην εκπαίδευση;

«Κοίτα, εγώ θα πω κάτι άλλο. Κανένας λαός δεν μπορεί να «σηκώσει» τόσο μεγάλη και πολλή ιστορία, όπως ο ελληνικός. Το να έχεις τόση ιστορία ως παρακα­ταθήκη... Κανένας λαός δεν μπορεί να την ξέρει! Κα­νένας λαός δεν μπορεί να γνωρίζει τέλεια μια γλώσσα. όπως η ελληνική. Και κανένας Έλληνας δεν την γνωρίζει! Οπότε το θέμα είναι τι διαλέγεις συμπερασματικά ως «θεμέλιο» αυτής της ιστορίας. Το «θεμέλιο» αυτής της ιστορίας είναι ότι είμαστε περήφανοι και αδικημένοι. Αρα παραπονεμένοι... ».

Γιατί λέτε ότι είμαστε «παραπονεμένοι»;

«Γιατί όλη η δόξα είναι παρελθόν και δεν μπορείς να κάνεις μέλλον, κοιτάζοντας το παρελθόν. Φοβάμαι ότι ώς και η ελληνική παιδεία είναι παρελθοντική. Δεν υπάρχουν εμπειρογνώμονες του μέλλοντος, αλλά έχουμε καταντήσει όλοι ειδικοί του παρελθόντος.

Έχουμε τα μνημεία, τις παρελάσεις και όλα αυτά στις επετείους. Μόλις τελειώσει η επέτειος, τελειώνει και η μνήμη και τα μνημεία και οι παρελάσεις!

Ο Γκαίτε είπε ότι ο μοναδικός λαός που γεννιέται πολιτισμένος είναι οι Έλληνες. Γιατί έχουν μία γλώσσα που. αν την ξέρεις καλά, ξέρεις όλη την ιστορία. Εξη­γούμαι: όταν λες σε ένα παιδί, «περνάμε μπρος από το κοιμητήριο», ουδέποτε ένας αρχαίος Έλληνας θα έλεγε «κοιμητήριο»!

Το κοιμητήριο παραπέμπει στον χριστιανισμό. Κοιμάμαι και ξυπνώ. Αρα και μόνο η λέξη κοιμητήριο γίνεται σταθμός για μια άλλη περίοδο.

Όπως γνωρίζουμε, ο χριστιανισμός και η ορθοδοξία είναι μία άλλη περίοδος από την αρχαιότητα».

Πόσο παράδοξο είναι το ότι η ελληνική εθνική συνείδηση γεννήθηκε ως αποτέλεσμα δύο αντιθετικών πραγμάτων; Κλασικού παρελθόντος και χριστιανισμού;

«Η εθνική συνείδηση των Ελλήνων... Των Νεοελλήνων θα θέλεις να πεις, έτσι;» (γέλια).

Ναι, των Νεοελλήνων! Των Ελλήνων του 19ου αιώνα, της εποχής κατά την οποία γνωρίζουμε ότι γεννήθηκε στην Ευρώπη η ιδέα της εθνικής συνείδησης και η οποία οδήγησε στις Επαναστάσεις και στη δημιουργία των εθνών-κρατών…

«Σωστά, θα σου πω: Δεν θα έλεγα ότι υπάρχει αντίθεση! Υπάρχει ρήγμα και όχι αντίθεση!

Όταν στην ελληνιστική εποχή αρχίζει να παρακμάζει κατά κάποιο τρόπο η αρχαία σκέψη, βλέπεις να παρακμάζει και η παλαιό θρησκεία. Είναι τότε που ο Φλωμπέρ έγραψε ότι «ο Δίας πεθαίνει, ο Χριστός δεν έχει ακόμη γεννηθεί και σε αυτή την περίοδο ο άνθρωπος είναι θεός».

Σε αυτήν την περίοδο, την ελληνιστική, δεν μπορείς να πεις τίποτα άλλο από την προσπάθεια να κάνεις μέλλον. Για πρώτη φορά κάνανε μουσεία οι αρχαίοι στην Πέργαμο. Βάλανε μέσα έργα παλιά και τέτοια. Μουσείο σημαίνει, ακριβώς, μια αναγνώριση του παρελθόντος και δεν είναι σίγουρο ότι δεν επιθυμείς μίμηση του παρελθόντος, για να κάνεις μέλλον.

Φτάσαμε δηλαδή ως σκέψη στο ότι είμαστε απόγονοι. Οι Έλληνες γεννηθήκανε απόγονοι. Δεν γεννηθήκανε ως κακά παιδιά, αλλά ως απόγονοι. Είναι πάντοτε εγγόνια κάποιου! Άρα περιμένουν οι «παππούδες» να τα υπερασπιστούν! Πάντοτε το παρελθόν».

Έχουν γίνει κλισέ κάποιες λαϊκές εκφράσεις του τύπου «Εμείς τα κάναμε όλα!». Δεν είναι κάπως αλαζονικό αυτό; Μήπως ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης είναι κληρονομιά οικουμενική;

«Κοίταξε... Μπορείς να πεις ότι δώσαμε τα φώτα και μας έδωσαν τον ηλεκτρισμό. Κάνε κάτι χωρίς ηλεκτρισμό τώρα. Μπορείς; Όχι.

Άρα: Αυτό πάντως θα πρέπει να το προσέξουμε πολύ, γιατί αυτό μας κάνει να νομίζουμε ότι δεν έχουμε ανάγκη από κανέναν άλλον! Στη Σορβόννη λέμε ότι όλα τα παιδιά του κόσμου έρχονται για να μάθουν κάτι, εκτός από τους Έλληνες που έρχονται για να μάθουν εκείνοι στους άλλους τα πάντα!».

Αυτό λέει κάτι για την ιδιοσυγκρασία μας;

«Λέει κάτι για την παιδεία, που είπατε πριν, και για την Ιστορία. Η διαχείριση του παρελθόντος εν Ελλάδι είναι ελλειμματική κατά τη γνώμη μου.

Γιατί ξέρουμε την ελληνική ιστορία και τίποτε απολύτως, ούτε καν από τη Ρώμη. Γιατί μιλάμε για τουρκοκρατία, όταν η ρωμαιοκρατία ήταν πάνω από τέσσερις αιώνες; Και κανένας ούτε καν χρησιμοποιεί τη λέξη «ρωμαιοκρατία». Ενετοκρατία, φραγκοκρατία, τουρκοκρατία, λατινοκρατία' ρωμαιοκρατία κανείς. Γιατί;

Διότι σταθήκαμε στην περίφημη ρήση του Οράτιου ότι «τους κυριαρχήσαμε με το σίδερο κι αυτοί με το πνεύμα». Όλα αυτά λοιπόν είναι ένα απόφθεγμα ενός ανθρώπου, όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν «αυτή που δεν τέλειωνε σε καμία πλωτή θάλασσα και σε καμία βατή γη».

Δηλαδή μια «παγκόσμια» αυτοκρατορία, στην οποία οι Έλληνες ήταν υποταγμένοι. Το μόνο που προσπαθούσαν να κάνουν τότε οι πνευματικοί της Ελλάδας ήταν να σώσουν την ελληνική γλώσσα. Η οποία γλωσσά τότε κινδύνευε από τα λατινικά.

Μορφωμένοι τότε θεωρούνταν οι δίγλωσσοι. Ο δε Λιβάνιος γράφει: "Παρακαλώ τους δώδεκα θεούς να υπερασπιστούν την ελληνική γλώσσα”».

Οι Έλληνες τι είμαστε;

«Τι είμαστε; Οι δύο μεγάλες περίοδοι. Η αρχαία εποχή. η οποία «αττικίζει» και μετά η ορθοδοξία, η θρησκεία. ο χριστιανισμός που «βυζαντινίζουν». 

Και γιατί βυζαντινίζουν: Γιατί όλες οι Οικουμενικές Σύνοδοι που έγιναν για την επεξεργασία του δόγματος έγιναν σε βυζαντινά εδάφη.

Και όταν έγινε η επεξεργασία του δόγματος, πού σταματήσαμε: Σταματήσαμε στη Σύνοδο, κυρίως, της Χαλκηδόνας το 451, όπου οι συνοδικοί έγραψαν «εἷς θεός και Άνθρωπος» και η λέξη «θεάνθρωπος» βγαίνει ακριβώς από τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας.

Εκεί πάλι αλλάζει η σελίδα λοιπόν. Οπότε έχουμε την αρχαία Ελλάδα, και ως πρώτο «ρήγμα» τη χριστιανική Ελλάδα με όλη την επεξεργασία του δόγματος, του ορθόδοξου, να γίνεται από το Βυζάντιο και έχουμε έτσι τα δύο μεγάλα θεμέλια στα οποία πατάει τώρα ο νεοελληνισμός.

Αλλά κανένας δεν λέει να μάθουμε, πότε και γιατί, και πώς. Κανείς!

Ξέρουμε ό,τι ξέρουμε, μισά και... στραβά, αλλά ένα ξέρουμε όλοι σίγουρα, ότι είμαστε οι καλύτεροι απ' όλους! Αν λοιπόν υπάρχει μια νεοελληνική αρετή, είναι αυτή που ο Λούντζης (ενν. Ερμάννος Λούντζης)ⁱ λέει πως η "Ελλάδα είναι χωνευτήριο όλων των ξένων πραγμάτων, αλλά μια φορά εν Ελλάδι όλα γίνονται ελληνικά".

Πόσες ξένες λέξεις ξέρεις στην καθημερινότητα: Πολλές. Η λέξη ρούχο τι είναι; Σλαβική. Σλαβικά, τουρκικά, ό,τι θέλεις, όλα αυτά έχουν γίνει τώρα ελληνικά. Και για αυτό η μόνη ελληνικότητα που δέχονται όλοι είναι ότι “κάτω από αυτόν τον ουρανό, είτε γεννηθείς, είτε φτάσεις, είτε σκεφτείς, γίνεσαι το ίδιο". Ε. λοιπόν, δεν υπάρχει μεγαλύτερο ψέμα!».

Ψέμα λέτε! Γιατί;

«Ε, βέβαια! Γιατί να είναι αλήθεια; Άλλος είναι μορφωμένος. άλλος είναι μπολιασμένος, άλλος είναι ψεκασμένος (γέλια)! Μας αρέσει το σύνολο καμιά φορά! Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι όλοι είμαστε ρατσιστές. Όλοι μας. Άλλος λίγο, άλλος πολύ.

Εξη­γούμαι: τι θα πει ‘Έλληνας; Τι θα πει Γερμανός; Είναι ακριβώς η ευκολία για να βάλεις μια ετικέτα και να πας παραπέρα. Κάθε ετικέτα είναι ρατσισμός. Γιατί ακριβώς τίποτα δεν μπορείς να αποδείξεις. Αλλά είσαι ήσυχος γιατί έχεις τακτοποιήσει τα πάντα και δεν σε νοιάζει τι γίνεται παραπέρα. Για να το ξεμπερδέψουμε αυτό το θέμα: Περήφανοι, παραπονεμένοι, αδικημένοι και άδικοι. Αυτά είμαστε!».

Και άδικοι;

«Κυρίως! Ως προς όλους».

Διαθέτουμε και αρετές ως λαός…

«Σαφώς! Υπάρχει αρετή και μεγάλη. Όταν το «εγώ» γίνεται «εμείς». Και είναι από τους λίγους λαούς που φτάνεις να πεις ότι αυτό γίνεται όταν πρέπει. Όταν πρέπει. Όπως το '40».

Ζήσατε την Αντίσταση. Τι θυμάστε;

«Όταν βυθίσανε το « Ελλη», τον Δεκαπενταύγουστο του 1940, εγώ, παιδί, έκλαιγα με τον πατέρα μου. Τη μάνα μου. Και όλοι να λένε: «Είναι οι Ιταλοί!» και εγώ να φωνάζω: «Πού το ξέρετε;»! Μετά τα μάθαμε όλα.

Να πω και κάτι άλλο πάνω σε αυτό. Γίνεται σκοτωμός! Ποιος είπε το «Όχι» ξέρεις; Να σου πω εγώ, κανένας! 0 Μεταξάς είπε: «Alors, c'est la guerre» (σ.σ. αυτό σημαίνει πόλεμος), επειδή με τον Ιταλό τα λέγανε στα γαλλικά. Όταν του έδωσε το τελεσίγραφο, το βράδυ το διαβάζει ο Μεταξάς και του λέει αυτό.

Και μετά όλοι φωνάζανε: «Όχι»! Αυτό δεν αλλάζει την ουσία βέβαια, απλά το «Όχι» είναι αυτό που είπα πριν για το «εμείς». Είναι το εμείς!».

Με αφορμή αυτό στο οποίο αναφερθήκατε, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε κάποιες ιστορικές ανακρίβειες που επιβίωσαν; Υπάρχουν;

«Υπάρχουν μεγάλες σιωπές. Ποιος θα σου πει ότι όταν πήραν την Τρίπολη, σκότωσαν τόσο κόσμο; Οι βαρβαρότητες των Ελλήνων είναι γνωστές;

Ψάξτε τέτοια γεγονότα. Δεν μιλάμε για τον εμφύλιο. Εναντίον των άλλων λέμε, εναντίον των ξένων! Δεν θα βρείτε. Οι αγωνιστές του '21 βγάλανε το άχτι τους! Όταν ο Υψηλάντης ξεκινά την Επανάσταση, σκοτώνουν τους Τούρκους cτο Ιάσιο, σε όλες τις πόλεις της Ρουμανίας! Αυτά δεν θα τα πει κανένας, τίποτα! Οι Έλληνες σκοτώσανε μόνο πάνω στη μάχη. Ε, όχι!»

Έχετε αναφερθεί πιο παλιά στις δύο μεγάλες,, ίσως τις μεγαλύτερες, καταστροφές του ελληνισμού, μιλώντας για την άλωση της Πόλης και την καταστροφή της Σμύρνης. Ποιες οι ευθύνες για το 1453 και για το 1922;

«Να σκεφτείς ότι όταν οι Τούρκοι στρατοπεδεύσανε μπρος στην Πόλη και όταν ο Παλαιολόγος ο ΙΑ' ήταν πάνω στην Πύλη του Ρωμανού και πολεμούσε μαζί με τον Τζουστινιάνι εναντίον των Τούρκων και ζητάει να βρεθεί ένας χριστιανός να του πάρει το κεφάλι, λέει στον Μωάμεθ ότι «η πόλη δεν είναι δική μου για να σ' τη δώσω».

Στη Μονή του Παντοκράτορος ο Σχολάριος είχε τοιχοκολλήσει ανάθεμα εναντίον του Παλαιολόγου! Ποιες ευθύνες; Κανένας, τίποτα! Κι όταν οι Τούρκοι έμπαιναν στην Πόλη, ουδέποτε πιστέψανε ότι ήταν μόνο αυτοί πάνω στα τείχη και πολεμούσαν. Έβλεπαν δηλαδή ότι ήταν πολύ λίγοι μαζί με τον Παλαιολόγο και δεν το πίστευαν!

Αυτό γιατί οι πιο πολλοί ήταν αυτοί που πίστευαν ότι ο Παλαιολόγος είχε υπογράψει συμφωνία μαζί με τους δυτικούς και πως έκανε λειτουργία στην Αγια-Σοφιά μαζί με τους Ρ/Καθολικούς, άρα «άσ' τον μόνο του!». Όπως και έγινε δηλαδή.

Άρα να ψάξουμε για εκεί ευθύνες αλλού: Απόδειξη ότι μέχρι τώρα κάνανε Άγιο τον Νεκτάριο, ο οποίος έριξε ανάθεμα εναντίον του Ελ.Βενιζέλου και δεν έχουν κάνει ούτε Όσιο τον Παλαιολόγο, τον πρώτο νεομάρτυρα του Γένους. Για τη Σμύρνη, ήταν άλλα τα χρόνια, συνέβησαν πολλά πράγματα διαφορετικά και δεν μπορούμε να συγκρίνουμε».

Είχατε πει στο παρελθόν ότι η Μεγάλη Ιδέα είχε προκόψει στο μυαλό των υπόδουλων Ελλήνων από πολύ νωρίς. Όταν πολεμούσαν το ’21 για την ελευθερία τους, είχαν κάτι τέτοιο στο μυαλό τους;

«Όταν το 1453 πέφτει η Πόλη, υπάρχουν δύο πράγματα που είναι γενικής αποδοχής. Πρώτα, ότι ο κόσμος όλος θα καταστραφεί. Και το άλλο, ότι αν δεν καταστραφεί ο κόσμος, κάποια μέρα θα τα πάρουμε όλα πίσω: «Σώπασε, κυρα-Δέσποινα, και μην πολυδακρύζεις. Πάλι με χρόνους, με καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι».

Από εκεί αρχίζει η Μεγάλη Ιδέα, η οποία είναι ανάμνηση του 1204. όταν παίρνουν οι Λατίνοι την Πόλη. Όπως είναι η Μεγάλη Ιδέα η Εβραϊκή: «Του χρόνου στα Ιεροσόλυμα!». Έτσι έλεγαν μετά: «Του χρόνου στην Πόλη!».

Τώρα, αν το θυμούνταν αυτό; Αν το γνώριζαν τότε: Μάλλον.

Αυτά ήταν λαϊκά πράγματα, προφητείες. Εγώ νομίζω ότι την προφητεία την γνώριζαν, αλλά το θέμα ήταν τι γίνεται με την καθημερινότητα. Όταν το '21 γίνεται η εξέγερση, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι τότε ήταν η εποχή των μεγάλων επαναστάσεων.

Ναι μεν οι μεγάλες αυτοκρατορίες ζητούν τίποτα να μην αλλάξει, αλλά έχουμε παντού επαναστάσεις και ήδη στην Αμερική έχει γίνει το πρώτο Σύνταγμα.

Οπότε με το '21 έχεις ακριβώς την απόδειξη ότι δεν σταμάτησαν να έχουν αυτό που είπαμε πριν, το «εμείς». Να είναι πολλοί, να μην είναι «εγώ».

Το «εγώ» ήταν αυτοί που έφυγαν έξω: «έγινα πλούσιος», «έγινα μορφωμένος», λέγανε. Αλλά αυτοί που ήταν μέσα, είναι το «εμείς». Είναι ακριβώς αυτό που όταν ως Έλληνες το πιστεύουμε και το υπηρετούμε, μας πάει μπροστά. Κρατήστε το αυτό! Όχι το «εγώ». Το "εμείς"!».

Πολλές φορές έχετε αναφερθεί στο «εμείς». Είναι η «μαγική λέξη» για τους Ελληνες;

«Το λέω συνέχεια, γιατί έχουμε δει πως, όταν οι Έλληνες είναι μαζί, ενωμένοι σαν μια γροθιά, τότε τα πετυχαίνουμε όλα. Άρα το «εμείς», ναι, είναι πράγματι σπουδαίο!».

(see.Σπύροc Γκλιάτηc. (2022). «Το «εμείς» είναι αυτό που πάει μπροστά τους Έλληνες» Συνέντευξη, Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ. Open2U, 2/2022, 6-7. https://www.eap.gr/wp-content/uploads/2022/02/OPEN2U-FEBRUARY/files/basic-html/page6.html ).

*******************************************

iFurther Redings [Ερμάννος Λούντζης]

1-Ερμάννος Λούντζης. (2008). Δύο δοκίμια για την ιστορία του Χριστιανισμού. μετάφραση Νίκιας Λούντζης - Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη: Ιστορία; 2. Αθήνα : Μουσείο Μπενάκη[ISBN:978-960-8347-85-4 ]. [<<Ό Λούντζης είναι σαφής: «Τό φλέγον ερώτημα είναι τό θρη­σκευτικό. Ό Χριστιανισμός θά ζήσει ή όχι; Όλος ο θόρυβος πού γίνεται γύρω από άλλα ζητήματα, λίγο ή πολύ νεκρά, δέν εξυπηρετεί σέ τίποτα άλλο, παρά στό νά σκεπαστεί αυτό τό ερώτημα, τό πλέον ζωτικό από τότε πού σαλεύει ο κόσμος». Άν είναι αλήθεια αυτό, τότε σέ τίποτα δέν βοηθούν οί μανιασμένες αντιδράσεις της ’Εκκλησίας απέναντι στους στοχαστές εκείνους οι όποιοι αντιμετωπίζουν τά Ιερά κείμενα υπό τό φώς τής φιλολογικής ή τής φιλοσοφικής κριτικής, υποστηρίζει ο Λούντζης. Αυτές, αντίθετα, ξαναγράφουν από τήν ανάποδη τήν Ιστορία τής σύγκρουσης τού ’Ιησού μέ τούς Εβραίους: «’Εκείνοι πού προκαλούν τά ανα­θέματα, ελπίζοντας νά φέρουν προς βοήθεια τους τήν κοσμική εξουσία, εννοούν νά υπερασπιστούν τήν υπόθεση τού θεμελιωτή τού Χριστιανισμού μέ τά ίδια μέσα πού ήδη χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του. [...] Γιατί καταδικάστηκε ο ’Ιησούς, γιατί υπέφερε καί σταυρώθηκε; Γιατί είχε προσβάλει τήν κυρίαρχη πίστη καί είχε αντιτεθεί ατά ιερά κείμενα. Η λέξη πού προφέρθηκε εναντίον του, καί πού ήταν η θανατική του καταδίκη, είναι ή ίδια μέ κείνη πού σήμερα προφέρεται εναντίον όσων μελετούν ειλικρινά τό δόγμα του καί τήν ιστορία του: βλάσφημος»].

2-Βλ. τήν άποψη τού Κ. Θ. Δημαρά («Έρμάννος Λούντζης», Τό Βήμα, 27 Αύγουστου 1971): «Ό Έρμάννος Λούντζης είναι μία άπό τις ώραΐες μορφές τής επτανησιακής παιδείας, λόγιος καί συγγραφεύς από κλίση αποκλειστικά, καλός εκπρόσωπος τής ρομαντικής Ιστοριογραφίας, η όποια, ας μην τό ξεχνούμε, όπως καί προκειμένου για τόν Λούντζη, συν­δυάζει τή συναισθηματική υποδομή, μέ άκρως ευσυνείδητη μελέτη των πηγών. Κατά τά άλλα, βέβαια, έχει μιά υπερβάλλουσα αφηγηματικότητα, άλλα σέ τούτο δέν μπορούμε νά σταθούμε κριτές αυστηροί: ανήκουμε σέ μία παιδεία τής όποιας οΐ καλοί σύγχρονοι Ιστοριογράφοι περιγράφουν πώς γυαλίζουν τά μάτια τών ιστορικών προσώπων γιά τά όποια μιλούν· ύπό τούς όρους αυτούς δέν ταιριάζει νά κρίνουμε μέ υπερβολικές απαιτήσεις συγγραφείς οί όποιοι έζησαν εναν αιώνα νωρίτερα καί οί όποιοι, τό κάτω κάτω, δέν αντιμετώπιζαν επαγγελματικά τήν Ιστορική επιστήμη, ερασιτέχνες, σέ όλη τήν περίπλοκη σημασία τού όρου».

3- Για τις καταγωγές αυτής τής κατεύθυνσης τής σκέψης του Ερμάννου Λούντζη πρέπει οπωσδήποτε νά θυμη­θούμε τή Γερμανίδα μητέρα του, τή Μαρία-Αίκατερίνη Μάρτενς, καθώς καί τό δτι τά πρώτα του γράμματα τά έμαθε κοντά στόν «λουθηρανό πάστορα», πού την είχε συνοδέψει στή Ζάκυνθο, γιά τά θρησκευτικά της καθήκοντα. ’Αναμφισβήτητα, θά πρέπει νά ληφθούν ύπ’ όψιν οί σπουδές του στή Γερμανία καί ή επαφή του μέ τόν στοχασμό τού Χέγκελ, τού Γκάνς καί τού Σέλινγκ. Ή επικοινωνία του, άλλωστε, μέ τόν κόσμο τού προτεσταντισμού δέν σταμάτησε ποτέ: άς θυμηθούμε ότι ό πατέρας του υπήρξε πρόξενος τής Δανίας καί δτι τό περιβάλλον τής μητέρας του διατήρησε σχέσεις μέ τή Γερμανία καί τή Δανία, πράγματα πού οπωσδήποτε τόν επηρέασαν.

βλ.επίσης, Ζήσιμος X. Συνοδινός (έπιμ.), «Ό Ιστοριογράφος Έρμάννος Λούντζης (1806-1868). Φιλόσοφος μοναξιάς καί άξιοπρέπειας», Περίπλους 38-39 (Ζάκυνθος 1994), σσ. 21-167· Ζήσιμος X. Συνοδινός, «Προσεγγίζοντας τήν ιστορική σκέψη τοϋ Ερμάννου Λούντζη», Πρακτικά Ζ Πανιωνίου Συνεδρίου (Λευκάδα, 26-ν30 Μάΐου 2002), τ. 1, ’Αθήνα 2004, σσ. 117-148.

4--Edwina G. Lawler, David Friedrich Strauss and His Critics: The Life of Jesus Debate in Early Nineteenth-Century German Journals, Peter Lang Publishing, Νέα Υόρκη 1986.