Volhynia (Wołyń/Μίσος) του Wojciech Smarzowski — μια συναρπαστική αφήγηση!

   Το σενάριο και η σκηνοθεσία Wojciech Smarzowski, βασισμένη στην νουβέλα του Stanisław Srokowski (2006) πραγματεύεται μυθιστορηματικά ένα τραυματικό γεγονός.

   Η ταινία του, Volhynia (Wołyń/Μίσος), καλύπτει την περίοδο από την άνοιξη του 1939 έως το καλοκαίρι του 1945. 

Το αποκορύφωμα των μαζικών δολοφονιών που πραγματεύεται συνέβη το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1943 υπό τη ναζιστική κατοχή της δυτικής Ουκρανίας.

Όπως συμβαίνει συχνά σε αυτήν την περιοχή, το επίμαχο ζήτημα είναι η ιστορική μνήμη.

«Είμαστε όλοι ένοχοι για όλα και για όλους», είπε ο πρωταγωνιστής των αδελφών Καραμάζοφ του Ντοστογιέφσκι και ο Σμαρζόφσκι (Smarzowski ) φαίνεται να συμφωνεί με αυτήν την πεποίθηση.

«Οι άμαχοι της παραμεθόριας χώρας δολοφονήθηκαν δύο φορές – μια φορά με τσεκούρι, τη δεύτερη από τη σιωπή. Και ο δεύτερος θάνατος ήταν χειρότερος από τον πρώτο». Αυτό το απόφθεγμα ενός αυτόπτη μάρτυρα της σφαγής της Βολυνίας(Volhynia), του Jan Zaleski, ανοίγει το πολυβραβευμένο έπος του Wojciech Smarzowski.

Wojciech Smarzowski

Ο Smarzowski είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες σύγχρονους Πολωνούς σκηνοθέτες, είναι γνωστός στους θεατές ως σκηνοθέτης που απεικονίζει την κοινοτοπία του κακού της Hannah Arendt με σκληρό τρόπο κι ένας ακούραστος κριτικός της πολωνικής υποκρισίας, απληστίας και ανεντιμότητας. 

Είναι συγγραφέας κοινωνικά κριτικών ταινιών και πρωταγωνιστής των φιλελεύθερων μέσων ενημέρωσης.

Αν και η πλειονότητα των ταινιών του είναι βαθιά ριζωμένες σε ένα πολωνικό πλαίσιο, μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως παγκόσμια πορτρέτα ανθρώπων που καταλήγουν στο ηθικό ‘’λούκι’’, ιστορίες τέτοιου ηθικού και πρακτικού κακού που είναι αδύνατο να δικαιολογηθούν.

Στην περίπτωση του Wołyń, ο Smarzowski αποφάσισε να εισάγει περισσότερες αποχρώσεις του κακού στην ταινία για να την καταστήσει καθολικό ανθρωπολογικό πρότυπο και να αποτρέψει την αντι-ουκρανική ή αντι- πολωνική εργαλειοποίησή της.

Στη ταινία δείχνει πώς ο εθνικισμός και το μίσος δεν συνδέονται με μια εθνικότητα, αλλά αφορούν και τις δύο πλευρές και πάντα προκαλούν κακό. Δεν θα βρει κανείς εύκολες κατηγορίες ή πολιτικές ενοχοποιήσεις εδώ.

Αντίθετα, υπάρχει μια ιστορία για μια σπείρα ανοδική του κακού που ξεκινά εύκολα αλλά είναι αδύνατο να σταματήσει: το δίκτυο των αμοιβαίων εχθροτήτων είχε υφανθεί για δεκαετίες, επίσης κι από Πολωνούς, οι οποίοι για χρόνια αντιμετώπιζαν τους Ουκρανούς σαν υπάνθρωπους, τους χρησιμοποιούσαν ως σκλάβους, κατέστρεφαν τον πολιτισμό τους και έκλειναν τις εκκλησίες τους. 

Ο Smarzowski δικαίως δείχνει ότι η τραγωδία δεν ήρθε από το πουθενά.

   Η Volhynia δείχνει μερικά από αυτά τα γεγονότα μέσα από τα μάτια μιας 17χρονης Πολωνής αγρότισσας, της Zosia Głowacka (Michalina Łubacz), η οποία ερωτεύεται ένα αγόρι από την Ουκρανία, τον Petro (Wasyl Wasyłyk), αλλά αναγκάζεται να παντρευτεί έναν πλούσιο Πολωνό kulak, ήδη χήρο και πολύ μεγαλύτερο , τον Maciej (Arkadiusz Jakubik).

Αυτή τραγική ιστορία αγάπης για ένα Πολωνικής καταγωγής κορίτσι(της Zosia ) με έναν νεαρό Ουκρανό βυθίζεται στη σκιά της σφαγής της Wołyń – της μαζικής δολοφονίας Πολωνών από Ουκρανούς εμπνευσμένη από την εθνικιστική ιδεολογία της εποχής και σε μικρότερη κλίμακα για τα αντίποινα που διέπραξαν οι Πολωνοί – που έλαβε χώρα υπό τη ναζιστική γερμανική κατοχή. Ο σκηνοθέτης φρόντισε να δείξει τις αποχρώσεις.

Ερωτηθείς, εάν η ζωντανή ανασύνθεση των γεγονότων δεν θα άνοιγε ξανά παλιές πληγές και δεν θα πυροδότησε μακροχρόνιες συγκρούσεις, ο Smarzowski απάντησε: «Αυτή η ταινία δεν θα διχάσει τους ανθρώπους. Αντιθέτως, όπως το βλέπω, αυτή είναι μια ταινία που θα φέρει κοντά Πολωνούς και Ουκρανούς, αλλά και ολόκληρο τον κόσμο στον αγώνα ενάντια στη φασιστική ιδεολογία».

Σύμφωνα με τον Smarzowski, «η απόκρυψη της αλήθειας για ένα έγκλημα είναι ένας σίγουρος τρόπος για τη δημιουργία περισσότερων εγκλημάτων». Είναι σημαντικό να αποκαλυφθεί ο πραγματικός χαρακτήρας των εκτελεστών που ανακηρύχθηκαν πλέον «ήρωες» ... Ένα τέτοιο χαστούκι στα καθεστώτα που εξυμνούν την εθνικιστική βία και τον φασισμό είναι αξιέπαινο.

Επιπλέον, οι Πολωνοί δεν απέδειξαν ποτέ ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν το παράδειγμα προς μίμηση από αυτή την άποψη.

Ο Smarzowski απεικονίζει την ανάπτυξη του εθνικιστικού και φασιστικού συναισθήματος εντός της ουκρανικής μικροαστικής τάξης και της διανόησης ως απάντηση στην πολωνική βαρβαρότητα.

   Η ταινία δείχνει τον αντιευαγγελικό ρόλο που έπαιξε η Χριστιανική Εκκλησία(Ουνίτες/ Ορθόδοξοι) στην ανάφλεξη του εθνικισμού και του αντισημιτισμού. 

Ενώ ένας Ουκρανός ιερέας ζητά ειρήνη, ένας άλλος επαινεί / ευλογεί τα δρεπάνια, τα δρεπάνια και τα τσεκούρια που θα χρησιμεύσουν για τη δολοφονία Πολωνών γειτόνων, κληρικών και λαϊκών. 

Και στις δύο πλευρές της σύγκρουσης, λίγοι χαρακτήρες προσπαθούν να σώσουν αθώους γείτονες. Αλλά αυτοί κάνουν την συγκρίσιμη διαφορά.

    Ο σκηνοθέτης αξίζει τα εύσημα για την αντικειμενική αντιμετώπιση του Κόκκινου Στρατού και των σοβιετικών προσπαθειών να ανακαταλάβουν τη δυτική Ουκρανία το 1939-1941, κάτι αρκετά θαρραλέο στη σημερινή Πολωνία. 

Στην ταινία του, τα σοβιετικά στρατεύματα καλωσορίζονται ως απελευθερωτές από τμήματα της αγροτικής κοινότητας, ειδικά από τους καταπιεσμένους Εβραίους.

    Στον κινηματογράφο του Smarzowski, οι απλοί άνθρωποι γίνονται αιχμάλωτοι της ιστορίας, ειδικά οι γυναίκες, ανυπεράσπιστα θύματα των ανδρικών ορμών και αγώνων για κυριαρχία. 

Η σκηνοθεσία του μας κάνει μάρτυρες της μοίρας τους, όπως ακριβώς στην αξέχαστη ταινία της Agnieszka Holland , Europa .

Όπως και στην ταινία της Holland, στη Volhynia , η ιδιωτική / ατομική προοπτική είναι συνυφασμένη με την συλλογική/ εθνική, δημιουργώντας έτσι μια ιστορία για ανθρώπους που ρουφήχτηκαν καταλυτικά στη δίνη της ιστορίας.

    Ο Smarzowski αποδεικνύεται δεξιοτέχνης της αφήγησης, κρατώντας το κοινό σε αγωνία από την αρχή μέχρι το τέλος. 

Η ρεαλιστική ιστορία είναι επιδέξια κατασκευασμένη ως θρίλερ. Η νύφη, της οποίας οι πλεξούδες κόβονται με ένα τσεκούρι ως μέρος της αρχικής γαμήλιας τελετής, αναγκάζεται αργότερα να γονατίσει στην ίδια θέση για να χάσει ολόκληρο το κεφάλι της.

Η Volhynia είναι μια εντυπωσιακή ταινία. Όχι μόνο μέσω της σοφίας και της ισορροπίας της πολιτικής και ιστορικής λογικής, αλλά κυρίως μέσω της μορφής της. Ο σκηνοθέτης δείχνει ότι είναι αληθινός βιρτουόζος του κινηματογράφου. Η εναρκτήρια σκηνή του γάμου προκαλεί ιδιαίτερα δέος.

Σε αυτήν την σκηνή (για ένα μακροσκελές και αποδυναμωμένο από κλισέ ειδύλλιο), η οποία συνθέτει φαινομενικά χαοτικές σκηνές σε μια εικόνα της Volhynia ως ενός πολυπολιτισμικού κόσμου που σφύζει από κοινωνική αναταραχή μέσα του, η αδερφή της Ζώσια η Maria Sobocińska παντρεύεται έναν Ουκρανό.

Στη συνέχεια, μέσα από τις συνομιλίες μεταξύ των καλεσμένων του γάμου, ο σκηνοθέτης δημιουργεί μια ζωντανή εικόνα της τοπικής κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των έντονων εντάσεων μέσα στην πολυπολιτισμική δομή της. Μαθαίνουμε για τη σκληρή μεταχείριση της ουκρανικής μειονότητας στα χέρια των πολωνικών αρχών.

Στις πρώτες σκηνές της ταινίας, αυτή η νύφη (Maria Sobocińska) γονατίζει και βάζει το κεφάλι της στο κατώφλι. Στη συνέχεια, ένας άντρας κόβει ένα τμήμα της μακριάς πλεξούδας της με ένα τσεκούρι.

Αυτό είναι ένα από τα πολλά γαμήλια τελετουργικά, στοιχείο μιας λαϊκής τελετής. Δύο ώρες αργότερα, αυτή η σκηνή θα επιστρέψει – η νεαρή σύζυγος θα αφήσει ξανά το κεφάλι της στο κατώφλι του σπιτιού και θα σηκωθεί ένα τσεκούρι. Θα επανέλθουν και άλλα μοτίβα από το αρχικό γαμήλιο πάρτι – φλεγόμενα δεμάτια σανού που πετάνε οι άντρες και λάστιχα, με τα οποία τα αγόρια της γειτονιάς χτυπιούνται παιχνιδιάρικα μεταξύ τους.

Θα γίνουν για άλλη μια φορά στοιχεία τελετουργίας, ωστόσο, αυτή τη φορά θα είναι μια αιματηρή τελετουργία μίσους και δολοφονίας.

   Ο σκηνοθέτης δεν φοβάται τις βάναυσες σκηνές. Ωστόσο, τις σπρώχνει επίτηδες στο παρασκήνιο. 

Οι πιο σκληρές σκηνές – με έναν Πολωνό αξιωματικό που τον τραβούν και τον ξεσκίζουν δυό άλογα, ένα νεαρό αγόρι τυλιγμένο σε στάχυα σανού που πυρπολείται ή κεφάλια που κόβονται – αποτελούν κορύφωση της έντασης, αλλά όχι μέρη της πλοκής.

Η Volhynia είναι πάνω απ' όλα μια ιστορία για την καταπάτηση της ανθρώπινης φύσης και τον αγώνα για ζωή και αξιοπρέπεια, για την προσπάθεια να ξεφύγουμε από την κόλαση του πολέμου.

Αντί να προκαλεί και να ρίχνει ευθύνες, κοιτάζει ελαφρώς πιο φωτεινές πτυχές αυτής της οδυνηρής ιστορίας, στα συνηθισμένα ανθρώπινα ηθικά ένστικτα: εντοπίζει μικρές χειρονομίες και ηρωικές πράξεις, πολλοί είναι που αναδεικνύονται αληθινοί άνθρωποι κρύβοντας Πολωνούς στις σοφίτες, αχυρώνες, παρέχοντας κάθε είδους επικάλυμμα πληγών, επιτελώντας παράδοση φαγητού στα κρυφά, φέρνοντας προειδοποίηση για απειλές ή ακόμα και επιφέροντας την σιωπή. Έτσι σώθηκαν χιλιάδες άνθρωποι.

Τέλος, υπάρχει η εξαιρετική μουσική του Mikołaj Trzaska – παραστατική και εκφραστική, και οι ηθοποιοί, από τους οποίους αξίζει οπωσδήποτε ιδιαίτερη μνεία η πρωτοεμφανιζόμενη τότε (7 Οκτωβρίου 2016 ) Michalina Łabacz, όπως επίσης και οι εντυπωσιακοί Arkadiusz Jakubik και Tomasz Sapryk, που παίζει τον ρόλο ενός Εβραίο.

   Η ταινία του Smarzowski δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνη για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται από τις ακροδεξιές αρχές τόσο στην Πολωνία όσο και στην Ουκρανία.

Η ταινία του αξίζει τα εύσημα για την αντικειμενική αντιμετώπιση της ιστορίας και το θάρρος της να μιλήσει ενάντια στο ανερχόμενο κύμα του φασισμού στην Ανατολική Ευρώπη.

Ο Smarzowski εξήγησε ότι δεν θα ήθελε το έργο του να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε πολιτική ίντριγκα. «Είμαι σκηνοθέτης και δεν μου αρέσει να με σκηνοθετούν», σημείωσε.

Αυτή η βάναυση αλλά όμορφη ταινία, είναι μια από τις σημαντικότερες πολωνικές ταινίες των τελευταίων ετών. Αυτή η ουκουμενική/ πανανθρώπινη ιστορία για το μίσος πέρα από τα εθνικά σύνορα επιβεβαιώνει ότι ο Smarzowski είναι ο πλέον εξέχων σκηνοθέτης της γενιάς του.

Αυτή η εξαιρετικά δομημένη ταινία είναι ένα έργο διφορούμενο με όμορφο τρόπο. Απαιτεί ώριμο, έξυπνο έλεγχο από τον θεατή, προσφέροντας σε αντάλλαγμα συναισθήματα που δεν εμφανίζονται συχνά στον νεώτερο πολωνικό κινηματογράφο.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ

Το 1943-45 εκτιμάται ότι 100.000 Πολωνοί πολίτες δολοφονήθηκαν βάναυσα σε μια επιχείρηση που πραγματοποιήθηκε από τον εθνικιστικό Ουκρανικό Αντάρτικο Στρατό (UPA) στα ανατολικά σύνορα ( Κρέσι / Kresy ) της κατεχόμενης από τους Ναζί Πολωνίας. Η UPA ήταν η ένοπλη πτέρυγα της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών (Ουκρανικός Αντάρτικος Στρατός-UPA), της φατρίας Stepan Bandera (OUN–B).

Τον Φεβρουάριο του 1943 η OUN-B (φράξια Μπαντέρα) διέταξε την εκδίωξη όλων των Πολωνών από τη Βολυνία για να αποκτήσουν μια «εθνικά καθαρή περιοχή» μέσα σε ένα μελλοντικό «ελεύθερο» ουκρανικό έθνος-κράτος. Η εθνοτική βία ενθαρρύνθηκε με τη βοήθεια αφισών και φυλλαδίων που υποκινούν τους Ουκρανούς να εξοντώσουν όλους τους Πολωνούς και τους Εβραίους.

Τα θύματα, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών, των παιδιών και των ηλικιωμένων, δολοφονήθηκαν με βάρβαρο τρόπο: βιάστηκαν, έκαψαν, σταυρώθηκαν, αποκεφαλίστηκαν ή ξεκοιλιάστηκαν με δρεπάνι, τσεκούρια, πριόνια και δικράνια.

Στις 6 Απριλίου 1944, η ανώτατη διοίκηση της UPA διέταξε: «Πολεμήστε τους [τους Πολωνούς] ανελέητα. Κανείς δεν πρέπει να σωθεί, ακόμη και σε περίπτωση μεικτών γάμων». Υπολογίζεται ότι ως αποτέλεσμα της επιχείρησης OUN-UPA, 1.500 από τα 2.500 χωριά που κατοικούνται από Πολωνούς στην περιοχή Volhynia έπαψαν να υπάρχουν.

Η Volhynia είναι η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία για τη σφαγή και την πρώτη ιστορικά ακριβή αντιμετώπιση του Kresy στον πολωνικό κινηματογράφο. Η σφαγή έχει παραμεληθεί σε μεγάλο βαθμό τόσο στην Πολωνία όσο και διεθνώς. Υπό το πολωνικό σταλινικό καθεστώς (1945-1989) το ιστορικό επεισόδιο θεωρήθηκε ταμπού λόγω των λεγόμενων αμφισβητούμενων εδαφών που βρίσκονταν μεταξύ της ανατολικής Πολωνίας και της δυτικής Ουκρανίας, μέρος της Σοβιετικής Ένωσης εκείνη την εποχή.

Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των Ουκρανών εθνικιστών ότι οι μαζικές δολοφονίες Πολωνών και άλλων ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα του πολέμου, υπάρχει απόδειξη ότι η επιχείρηση σχεδιάστηκε προσεκτικά πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η λεγόμενη Συνθήκη Mykhaylo Kolodzinsky, που γράφτηκε από έναν από τους ιδεολόγους της UPA, υποστήριξε ότι η ουκρανική εθνική εξέγερση έπρεπε να συνδυαστεί με σφαγές Πολωνών μεταμφιεσμένων σε μια αυθόρμητη αγροτική εξέγερση.

Ο Kolodzinsky έγραψε: «Θα είμαστε νικητές μόνο όταν δείξουμε τέτοια σκληρότητα που η δέκατη γενιά των Πολωνών θα κοιτάξει την Ουκρανία με φόβο».

  Πριν διαπράξει μαζική δολοφονία κατά των Πολωνών, το OUN συμμετείχε στη ναζιστική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση το 1941, βοηθώντας στη δολοφονία περίπου 247.000 Εβραίων του Volhyn (97 τοις εκατό του συνόλου των Εβραίων στην περιοχή) το 1942.

Εκτέλεσε επίσης και όσους αγρότες προειδοποίησαν ή προσέφυγαν σε αυτούς ως ικέτες οι Πολωνοί θεωρώντας τους προδότες. Συνολικά, η UPA δολοφόνησε περίπου 20.000 Ουκρανούς.

       ΠΗΓΑΙ

• Dorota Niemitz. (2016, November 2). Volhynia (Hatred) by Wojciech Smarzowski—a gripping account of the 1943 massacre. World Socialist Web Site. Retrieved March 23, 2022, from https://www.wsws.org/en/articles/2016/11/02/volh-n02.html

• Wolyn(2016). (2016, October 7). Hatred. IMDb. https://www.imdb.com/title/tt6068960/?ref_=ext_shr_lnkKatarzyna

• Krakowska, M.A., THE ROLE OF THE VOLHYNIAN MASSACRES IN THE BUILDING OF NARRATIVES ABOUT UKRAINIANS ON THE POLISH INTERNET Zoon Politikon Special Issue 2018 DOI: 10.4467/2543408XZOP.18.004.10060, http://www.ejournals.eu/Zoon-Politikon/Collegium Civitas, Warsaw, Poland, ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2558-202X.

• McBride, Jared. (2016). Contesting The Malyn Massacre: The Legacy Of Inter-Ethnic Violence And The Second World War In Eastern Europe. The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies. 10.5195/cbp.2016.203.

• KAJA PUTO. (2017, January 23). A film which divides poles and ukrainians. New Eastern Europe - A bimonthly news magazine dedicated to Central and Eastern European affairs. Retrieved March 23, 2022, from https://neweasterneurope.eu/2017/01/23/a-film-which-divides-poles-and-ukrainians/

• Bartosz Staszczyszyn. (n.d.). Volhynia – Wojciech Smarzowski. Culture.pl. Retrieved March 23, 2022, from https://culture.pl/en/work/volhynia-wojciech-smarzowski