Η «Παναγία που έρχεται από τη θάλασσα»(Maria Antonietta Iannelli).

 Το πλοίο παρασυρόταν μέσα στη δίνη των κυμάτων και, μη μπορώντας πιά να αντιστεκόμαστε στον άνεμο, έρμαιοι της δύναμής του, αφεθήκαμε σ' αυτήν... 

Για μέρες δεν φαίνονταν ούτε ήλιος ούτε άστρα και η σφοδρή καταιγίδα συνέχιζε να μαίνεται, έτσι που κάθε ελπίδα να σωθούμε φαινόταν πιά χαμένη... Την άλλη μέρα, δαρμένοι σκληρά από την καταιγίδα, άρχισαν να ρίχνουν το φορτίο στη θάλασσα... Όταν ξημέρωσε, δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν την περιοχή όπου βρίσκονταν, πρόσεξαν όμως έναν μικρό κόλπο με αμμουδιά κι απφάσισαν, αν ήταν δυνατόν, να σπρώξουν το πλοίο προς τα εκεί.

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, το 1453, κάποιοι έμποροι, πιστοί χριστιανοί, παίρνουν στα κρυφά, ξεγελώντας τους βαρβάρους, τα ιερά λείψανα και τις σεβάσμιες εικόνες, προ πάντων εκείνη της Παναγίας Παρθένου. Φορτώνοντάς την στο πλοίο τους, κατευθύνονται προς τη Νεάπολη, ναυαγούν όμως στον κόλπο της, συντρίβονται και παρασύρονται προς το Salerno. Στο ναυάγιο χάνουν όλο το φορτίο τους και λίγοι σώζονται.

Η ιερή εικόνα σπρώχνεται και φθάνει κοντά στα τείχη της πόλης. Η εικόνα αυτή της Παρθένου Μαρίας ανήκει στον τύπο της Οδηγήτριας, στον οποίο το χέρι της Παναγίας δείχνει το Παιδίον, προς υπενθύμιση του χωρίου του ευαγγελίου του Ιωάννη: "εγώ ειμι η οδός και η αλήθεια και η ζωή" (Ιωάν. 14,6).

Στη Δύση ο τύπος αυτός θα γίνει ο πιο κοινός εικονογραφικός τύπος στις γοτθικές και υστερογοτθικές εικόνες. Ο τύπος αυτός έχει την αρχή του στην στην εικόνα, που αντιπροσώπευε, ήδη από τον πέμπτο αιώνα, ένα από τα σημαντικότερα αντικείμενα θρησκευτικής αφοσίωσης στην Κωνσταντινούπολη.

Σύμφωνα με τα αναφερόμενα στους βίους των αγίων, το ιερό αυτό έργο ήταν αντίγραφο μιάς εικόνας της Παναγίας ζωγραφισμένης από τον ευαγγελιστή Λουκάς, η οποία βρέθηκε στην Αγία Γη και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη στο μοναστήρι των Οδηγών, που ήταν χτισμένο όχι μακριά από τη θάλασσα.

Η παράδοση, η συνδεδεμένη με τη θεμελίωση του μοναστηριού, λέει ότι η Παναγία παρουσιάστηκε σε δυό τυφλούς, για να τους οδηγήσει στον ιερό μοναστικό χώρο, όπου τους ξανάδωσε την όρασή τους. Γι' αυτό το μοναστήρι λέγεται των Οδηγών. Οδηγοί είναι οι μοναχοί, οι οποίοι οδηγούν τους τυφλούς που λαχταρούν να ζήσουν το θαύμα της θεραπείας του.

Η αρχική εικόνα, της οποίας γινόταν περιφορά στις πανηγυρικές λιτανείες, χάθηκε με την πτώση της Κωνσταντινούπολης, πιθανώς καταστραφείσα από τους ίδιους τους Οθωμανούς. Η μνήμη της διατηρείται στα αντίγραφα που διασπάρηκαν και στην ανατολή και στη δύση.

Στα αναφερθέντα γεγονότα βρίσκομε κάποια κοινά στοιχεία με την αφήγηση για το Salerno, που αναφέρεται στη θαυμαστή επανεύρεσή της: την τοποθεσία που επελέγη - ένα μοναστήρι κοντά στη θάλασσα - το πολιτισμικό πλαίσιο, την αποδοχή της ύπαρξης ενός εικονίσματος άχρονου και ιδεώδους, που μπορεί να υπερβαίνει τη συγκεκριμένη του ταυτότητα και να παίρνει νέο, ξεχωριστό, βάρος.

Αυτό το ξεχωριστό βάρος είναι θεολογικώς σχετικό με το πρωτότυπο, διατυπώνεται όμως μέσω παραλλαγών πιο συμβατών με τα νέα συμφραζόμενα, ώστε να μας παρέχουν τη δυνατότητα να αναφερόμαστε σε μιάν Οδηγήτρια εντελώς Σαλερνιανή.

Η αφήγηση συνεχίζεται:

(...)όταν ηρέμησε η τρικυμία, ένας χτίστης, όπως συνήθιζε, κατεβαίνει στην παραλία για να πάρει άμμο. Τυχαία χτυπά με το φτυάρι του την εικόνα, που βρισκόταν εκεί σκεπασμένη από την άμμο· τη χτυπά ανάμεσα στα μάτια, στο ύψος των φρυδιών. Είναι και αυτό μια απήχηση από το μοναστήρι των Οδηγών(Κων/πολη)ⁱ του θαύματος δηλαδή των δυό τυφλών που βρήκαν το φως τους και όλων των πασχόντων με ασθένειες των ματιών, οι οποίοι θεραπεύθηκαν από την Παναγία.

Στην αφήγηση, η πληγή που προξενήθηκε στην εικόνα μας μιλά καθαρά για τις ασθένειες του ανθρώπου, ο οποίος τυφλώνεται από την αμαρτία, προσέρχεται κάθε μέρα στη θεική Μητέρα με τα σφάλματά του και την αστόχαστη συμπεριφορά του, ανίκανος να εμβαθύνει στα πράγματα. Το αμάρτημα τον τυλίγει, τον ακινητοποιεί μέσα στον φόβο για την τιμωρία που θα ακολουθήσει. Τα χέρια του χτίστη παραλύουν. Στις κραυγές του και στους θρήνους του τρέχουν πολλοί συμπολίτες του, οι οποίοι, συνεχίζοντας το σκάψιμο, το ολοκληρώνουν και φέρνουν στο φως την άγια εικόνα της Θεοτόκου Μαρίας.

Οι επιζήσαντες έμποροι δηλώνουν πως αυτοί την έφεραν από την Κωνσταντινούπολη.

Οι μοναχοί του αγίου Αυγουστίνου, που μένουν στην παραλία, κοντά στα τείχη της πόλης, έκπληκτοι για ένα τόσο μεγάλο θαύμα, σπεύδουν προς τα εκεί όλοι μαζί και μαθαίνουν για τη θεραπεία του χτίστη, που έγινε με την κοινή προσευχή όλων προς την Παναγία. Με τη συμφωνία όλων, αποφασίζουν να μεταφέρουν την εικόνα στην εκκλησία του μοναστηριού τους: οργανώνουν αμέσως λιτανεία που προχωρεί με ψαλμούς και ύμνους, ενώ από μόνες τους χτυπούν οι καμπάνες. Την τοποθετούν με ευλάβεια στο παρεκκλήσι του Αγίου Πνεύματος, της οικογένειας Mazza, την επόμενη μέρα όμως δεν την τη βρίσκουν εκεί.

Η εικόνα μετακινήθηκε μόνη της στον πλαϊνό στάβλο, όπου οι άρχοντες του Salerno στέγαζαν τα άλογά τους και τα οποία βρέθηκαν να στέκουν με σεβασμό μπροστά στην άγια εικόνα. Είναι φανερό ότι η χρονολογία που βρίσκεται πίσω από την αφήγηση, το έτος 1453, συμφωνεί με τη χρονολογία της εύρεσης της εικόνας που τοποθετείται στον ΙΕ΄ αιώνα.

Οι μοναχοί του αγίου Αυγουστίνου, ερμηνεύοντας τη θέληση της Αγίας Παρθένου, αποφασίζουν, ευπρεπίζοντας τον στάβλο, να τον μετατρέψουν σε παρεκκλήσι, όπου η Παναγία να τιμάται με μέγιστη αφοσίωση από τους πιστούς.

Φέρνοντας ξανά στις μέρες μας την αφήγηση για το ταξίδι της αγίας εικόνας της Παρθένου Μαρίας, παρακινούμαστε να σκεφθούμε ότι η αφήγηση, γραμμένη διακόσια και πλέον χρόνια, μετά τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται, αποτελεί και σήμερα έναν έγκυρο προσανατολισμό στο ταξίδι μας αυτό.

Η παράδοση είναι διατυπωμένη με λεξιλόγιο θρησκευτικό, το οποίο εκφράζεται με θρύλους, σύμβολα και ιεροπρέπεια. Είναι σημαντικό να το κρατούμε αυτό στη σκέψη μας.

Η  αφήγηση είναι συμβολική, αναδύεται όμως από ένα βάθος ιστορικό, σκοπίμως καλυμμένο κάτω από τη μορφή ενός θρύλου.

Ο αφηγητής θέλει να μας πει ότι, για να αποκρυπτογραφήσουμε την αφήγηση, είναι αναγκαίο να κρατούμε μαζί τα δυό επίπεδα:το ορατό, το ιστορικό γεγονός και το αόρατο, το υπερβατό.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

iΟι ''Οδηγοί'' ήταν οικοδομικό συγκρότημα, το οποίο αποτελούνταν από τον ναό των Οδηγών, τα παρεκκλήσια, το αγίασμα, το λουτρό και το οίκημα για τη στέγαση των λειτουργών, μοναχών και ιερέων. Οι περιηγητές που επισκέφθηκαν την Κωνσταντινούπολη από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα αναφέρουν ότι η Μονή των Οδηγών βρισκόταν στην περιοχή ανάμεσα στη θάλασσα και στο Μεγάλο Παλάτι, στα δεξιά της διαδρομής από την Αγία Σοφία προς τον Άγιο Γεώργιο των Μαγγάνων. Οι συγγραφείς που επιβεβαιώνουν την θέση αυτή της Μονής είναι ο Χωνιάτης και ο Δούκας. Σε δεύτερη περίοδο, γύρω στον 12ο-13ο αιώνα, η κατασκευή εκκλησιών στην Κωνσταντινούπολη, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η Μονή των Οδηγών, αποδίδεται στην αυτοκράτειρα Πουλχερία για να τοποθετήσει εκεί την εικόνα της Παναγίας της Οδηγήτριας που της έστειλε η αυτοκράτειρα Ευδοκία από την Αντιόχεια, κατά την διάρκεια του πρώτου ταξιδιού της στους Αγίους Τόπους: η ονομασία της Μονής αποδίδεται στην εικόνα της Οδηγήτριας. Η ομοιότητα των λέξεων Οδηγοί και Οδηγήτρια οδήγησε σε σύγχυση. Η σύγχυση αυτή μαρτυρείται στα κείμενα του 12ου αιώνα, καθώς από εδώ και στο εξής η καθοδήγηση των τυφλών αποδιδόταν στην εικόνα της Παρθένου και όχι στις υπηρεσίες των μελών της αδελφότητας των Οδηγών που οδηγούσαν τους τυφλούς στην πηγή με τις ιαματικές ιδιότητες.(βλ. Christina Angelidi,«Un texte patriographique et edifiant: le Discours narratif sur les Hodegoi», Revue des Etudes Byzantines 52, 1994, σσ. 113-149 και Χριστίνα Αγγελίδη - Τίτος Παπαμαστοράκης'(2000), «Η μονή των Οδηγών και η λατρεία της Θεοτόκου Οδηγήτριας», στο 'Μήτηρ Θεού. Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη'' ἐκδ. Μουσείου Μπενάκη, σσ.373- 385).  

ΠΗΓΗ

1-Maria Antonietta Iannelli. (2023). Attraversando il Mediterraneo: il racconto di un viaggio non ancora concluso .(''Διασχίζοντας τη Μεσόγειο: ιστορία ενός ταξιδιού που δεν ολοκληρώθηκε''). Περιοδικό «Απόστολος Βαρνάβας», 84(2), σσ.229-32. Από: https://churchofcyprus.org.cy/wp-content/uploads/2023/07/%CE%91%CE%A0.-%CE%92%CE%91%CE%A1%CE%9D.-%CE%9C%CE%91%CE%A1%CE%A4%CE%99%CE%9F%CE%A5-%CE%91%CE%A0%CE%A1%CE%99%CE%9B%CE%99%CE%9F%CE%A5-2023.pdfhttps://churchofcyprus.org.cy/wp-content/uploads/2023/07/%

2- Christina Angelidi,«Un texte patriographique et edifiant: le Discours narratif sur les Hodegoi», Revue des Etudes Byzantines 52, 1994, σσ. 113-149

3-Χριστίνα Αγγελίδη - Τίτος Παπαμαστοράκης'(2000), «Η μονή των Οδηγών και η λατρεία της Θεοτόκου Οδηγήτριας», στο 'Μήτηρ Θεού. Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη'' ἐκδ. Μουσείου Μπενάκη, σσ.373- 385.