Η πολιτική
καθίσταται όλο και πιο περίπλοκη χρόνο
με το χρόνο. Η τρέχουσα δεκαετία συνεχίζει
να μας εκπλήσσει...
Η δημοκρατία και η παγκοσμιοποίηση
φαίνεται να υποχωρούν, ενώ ο εθνικισμός
και ειδικότερα ο χριστιανικός εθνικισμός,
βρίσκεται σε άνοδο.
Οι κοινωνικοί δεσμοί που κρατούσαν ενωμένες τις κοινωνίες καταρρέουν, ενώ οι τεχνολογικές ανακαλύψεις, αν και προσφέρουν νέες ευκαιρίες, παρουσιάζουν ταυτόχρονα και σοβαρές προκλήσεις.
Εν μέσω αυτής της κατάστασης, πολλοί αναρωτιούνται αν ο Ανατολικός Χριστιανισμός μπορεί να συμβάλει στον τρέχοντα πολιτικό διάλογο, ίσως με τη μορφή μιας πολιτικής θεολογίας που θα αντλεί ιδέες από την ορθόδοξη παράδοση.
Νωρίτερα φέτος, ο Χρήστος Γιανναράς δημοσίευσε το βιβλίο του Για το «νόημα» της πολιτικής(Μάιος 2019 ).
Το εν λόγω έργο έθεσε νέα ερωτήματα σχετικά με τη βιωσιμότητα του λεγόμενου «πολιτικού ησυχασμού».
Από τότε που ο όρος αυτός εισήχθη από τον Ρώσο φιλόλογο Gelian Mikhaĭlovich Prokhorov στα μέσα του περασμένου αιώνα έχει προσελκύσει κατά καιρούς την προσοχή.
Ο Ιωάννης Μάγιεντορφ τον κατανόησε κυρίως σε σχέση με τη βυζαντινή εξωτερική πολιτική του αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού και του πατριάρχη Φιλόθεου Α΄. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εν λόγω πολιτικής ιδεολογίας, επισημαίνει ο Μάγιεντορφ, είναι η δυσπιστία σε κάθε τι δυτικό και η υποστήριξη των ηγεμόνων της Μόσχας.
Το 2011 ο Daniel P. Payne iδημοσίευσε (2011) την έρευνά του, Η Αναβίωση του Πολιτικού Ησυχασμού στην Σύγχρονη Ορθόδοξη Σκέψη: ο Πολιτικός Ησυχασμός του Ιωάννη Σ. Ρωμανίδη και του Χρήστου Γιανναρά, στην οποία παρέχει μια εκτενή ανάλυση του πολιτικού ησυχασμού τόσο κατά την εποχή της συγκρότησής του τον 14ο αιώνα όσο και μετά την επανεύρεσή του κατά τον 20ο. Οι δύο στοχαστές, που εξετάζονται στο βιβλίο λειτουργούν στο πλαίσιο της συζήτησης για την ελληνική ταυτότητα στον σύγχρονο κόσμο.
Η σημαντικότερη συμβολή του Ρωμανίδη είναι η θεωρία του για τη δικαιοσύνη σε τρία επίπεδα.
Το πρώτο είναι αυτό του νόμου, το δεύτερο είναι το επίπεδο του εξαγνισμένου και φωτισμένου, δηλαδή όσων δεν έχουν πλέον ανάγκη από τον νόμο. Το τρίτο, και υψηλότερο επίπεδο είναι εκείνων που έχουν βιώσει την εμπειρία της δόξας του Θεού. Εδώ τα πάθη έχουν καταλαγιάσει και το πρόσωπο ζει ευρισκόμενο σε τέλεια αρμονία με τον Θεό και τη δημιουργία. Μια τέτοια κατάσταση είναι δυνατόν να επιτευχθεί στην Εκκλησία, η οποία αποτελεί την κοινωνία των μεταμορφωμένων ανθρώπων που ζουν εντός του κράτους, αλλά διαχωρίζονται από αυτό.
Η θρησκευτική ελευθερία δεν είναι απαραίτητη για τη λειτουργία της Εκκλησίας. Επιφυλασσόμαστε για μια πιο λεπτομερή προσέγγιση του Ρωμανίδη κάποια άλλη φορά.
Στο τελευταίο του βιβλίο(2019), ο Γιανναράς κάνει λόγο για τρεις τύπους πολιτικής ή «μορφές οργανωμένης συνύπαρξης.»
Ο πρώτος δομείται γύρω από «θρησκευτικούς-μεταφυσικούς άξονες».
Εδώ το καθοδηγητικό μοτίβο της συνύπαρξης είναι η χρησιμότητα: ενωμένοι, οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν καλύτερη ποιότητα ζωής απ’ ό,τι θα πετύχαιναν αν έμεναν διαχωρισμένοι. Η θρησκεία χρησιμεύει για τη νομιμοποίηση της πολιτικής τάξης. Στην πράξη, αυτή η ρύθμιση εκφυλίζεται και καταντά ένα άκαμπτο αξίωμα με επίκεντρο το άτομο, όπου η κοινωνική συνοχή επιτυγχάνεται μέσω του εξαναγκασμού.
Στο δεύτερο τύπο πολιτικής τάξης, η ratio εκθρονίζει τη μεταφυσική εξουσία.
Πρόκειται για μια προβλέψιμη αντίδραση ενάντια στην αυθαίρετη εξουσία και τη θρησκευτική ηγεμονία. Η πολιτική διαχωρίζεται κατηγορηματικά από τη μεταφυσική. Τελικά, η θρησκεία καθίσταται μέσον προς εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών, ενώ η λογική μετατρέπεται στο υπέρτατο κριτήριο για τον ορισμό του καλού και του αληθινού.
Καθώς η λογική είναι κατ’ αρχήν προσιτή στον καθένα ξεχωριστά, η εν λόγω πολιτική τάξη οδηγεί στον ατομικισμό, ο οποίος είναι αντίθετος με την έννοια του προσώπου, που παραμένει κοινοτική.
Αυτή η πολιτική οργάνωση δεν είναι ικανή να διαφύγει από τον οχυρωμένο ναρκισσισμό του εγώ, κάτι που ισχύει ιδίως για όσους κατέχουν κορυφαίες θέσεις. Η εναπομείνασα παρόρμηση για κυριαρχία οδηγεί στον ιμπεριαλισμό, την οικολογική κρίση και άλλες μορφές αδικίας.
Στον τρίτο τύπο, η αλήθεια αντικαθιστά τη χρησιμότητα και τη λογική ως σκοπό και κατευθυντήρια αρχή της πολιτικής οργάνωσης.
Πρότυπο αυτής της οργάνωσης αποτελούν η ελληνική πόλις και ο Μωσαϊκός νόμος. Η αλήθεια εδώ είναι εγγενώς κοινοτική: το τι είναι αληθινό καθορίζεται από το τι είναι κοινά αποδεκτό. Για τους Χριστιανούς, αυτό σχετίζεται με την Αγία Τριάδα: κάθε πρόσωπο της Τριάδας βρίσκεται σε σχέση αγαπητική με τα άλλα δύο πρόσωπα.
Το τριαδικό αρχέτυπο της πολιτικής, το οποίο χαρακτηρίζεται από την θέωση, διακρίνεται κυρίως από την ελευθερία στην αγάπη που υπερβαίνει τις ατομοκεντρικές προτεραιότητες.
Πρόκειται για μια ασκητική διαδικασία, όπου ανταμοιβή της είναι η κοινοτική άνθηση και όχι η ατομική επιβίωση. Ο Γιανναράς απορρίπτει τον ωφελιμισμό και τη δεοντολογία ως αρχές της δικαιοσύνης. Ο πρώτος συγχέει το χρήσιμο με το αληθινό ενώ η δεύτερη αποκλείει την αλήθεια από το κοινοτικό πλαίσιο.
Σε ένα από τα πιο πρώιμα και γνωστότερά του έργα την Ελευθερία της ηθικής, απέρριπτε την ηθική της αρετής ως ατομικιστική. Ως εκ τούτου, ο Γιανναράς δεν θεωρεί καμία από τις τρεις κυρίαρχες προσεγγίσεις της δικαιοσύνης στη Δύση ως έγκυρη. Στη θέση τους προτείνει την ηθική της ελευθερίας.
Επιπλέον, ο Γιανναράς απορρίπτει τα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αληθινή εκκλησιαστική κοινότητα βιώνει τους κανόνες και τα δικαιώματα ως περιορισμούς της ελευθερίας της, η οποία είναι απαραίτητη για τη συγκρότηση ενός κοινοτικού σώματος που εφαρμόζει ορθές αποφάσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα και περιστάσεις.
Βρίσκω κάποιες από τις ιδέες του Γιανναρά άξιες προσοχής, αν όχι ιδιαιτέρως ελκυστικές. Η τριαδική ανθρωπολογία του μπορεί να χρησιμεύσει ως αντίδοτο στον ατομικισμό που είναι τόσο διαδεδομένος στη νεώτερη Δύση.
Παρόλο που η σημασία της κοινοτικής συμμετοχής έχει τύχει μεγάλης προσοχής στη δυτική θεολογία τις τελευταίες δεκαετίες, λίγοι είναι έτοιμοι να της προσδώσουν το είδος του σωτηριολογικού νοήματος που της αποδίδει ο Γιανναράς. Η θέση του για την εναρμόνιση μεταξύ της εκκλησίας του δήμου και της εκκλησίας των πιστών παρέχει νέους τρόπους υπέρβασης του χάσματος μεταξύ του ιερού και του εκκοσμικευμένου.
Τούτου λεχθέντος, το μοντέλο του Γιανναρά διακρίνεται από μια ουτοπική χροιά. Το να θεωρήσει κανείς ότι η αγάπη της Αγίας Τριάδας, όσο ισχυρή και σημαντική κι αν είναι, μπορεί από μόνη της να αποτελέσει επαρκή εγγύηση ενάντια στους πειρασμούς που αναφέρει ο Γιανναράς, είναι εξαιρετικά δύσκολο...
Ο ίδιος ο Γιανναράς παραδέχεται ότι τίποτα παρόμοιο με την προσέγγισή του δεν έχει εφαρμοστεί στον σύγχρονο κόσμο και γι’ αυτό μας είναι δύσκολο να οραματιστούμε μια τέτοια κοινωνία. Η πόλις της αρχαίας Ελλάδας και η Βυζαντινή Αυτοκρατορία του 14ου και 15ου αιώνα δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως τέτοια πρότυπα: απέχουν πολύ από εμάς, και αμφότερα δεν κατόρθωσαν να συμπεριλάβουν στην κοινοτική άνθηση όλα τα μέλη της κοινωνίας.
Γνωρίζουμε, επίσης, πόσο εύκολα διολισθαίνει μια κοινωνία, η οποία φαινομενικά έχει ως βασική της αξία τη βίωση της αλήθειας στην επιβολή αυτής της αλήθειας μέσω εξαναγκασμού, ορισμένες φορές αρκετά βάναυσου. Ιδιαίτερα, αν οι άνθρωποι δεν απολαμβάνουν την προστασία των δικαιωμάτων. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά για να αναφερθούν.
Ακόμη κι έτσι όμως, αισθάνομαι κάτι ελκυστικό στην προσέγγιση του Γιανναρά. Τη ρίζα αυτής της έλξης την εντόπισα στο έργο του Ορθοδοξία και Δύση. Στο προτελευταίο κεφάλαιο του εν λόγω έργου, πραγματεύεται τον εκδυτικισμό της ελληνικής κοινωνίας ως αφελληνισμό και αλλοτρίωση. Ωστόσο, αυτή η διαδικασία δεν οδήγησε σε πλήρη εκδυτικισμό.
Με άλλα λόγια, οι Έλληνες ξεριζώθηκαν από την πίστη και την κουλτούρα τους, αλλά δεν ταίριαξαν απόλυτα στο δυτικό πολιτισμικό περιβάλλον. Το εν λόγω αποτέλεσμα αντικατοπτρίζεται στη δυσλειτουργία του νεοελληνικού κράτους: οικονομική δυσπραγία, ενδημικός διχασμός, προβληματικό εκπαιδευτικό σύστημα και άλλα ζητήματα...
Δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις σ’ αυτά τα ζητήματα. Σίγουρα υφίσταται μια τεράστια αίσθηση δυσφορίας στη σύγχρονη πολιτική σκηνή αλλά και η επιθυμία πολλών χριστιανών να συμβάλουν σε μια λύση, παρόλο που αντιλαμβάνονται τις λύσεις αυτές πολύ διαφορετικά.
Δυστυχώς, το μοντέλο του Γιανναρά δεν μπορεί να αποτελέσει λύση, διότι δεν αντιμετωπίζει το βάθος της αμαρτίας του ανθρώπου με τη σοβαρότητα που χρειάζεται. Η ελπίδα μουii είναι ότι κάποια από τα στοιχεία του μπορούν να αποτελέσουν μέρος των λύσεων που τελικά θα προκύψουν.
iThe Revival of Political Hesychasm in Contemporary Orthodox Thought: the Political Hesychasm of John S. Romanides and Christos Yannaras, Lexington Books (17 Mar. 2011).
iiβλ.Andrey Shirin. (2023). Political Hesychasm: A Viable Option? publicorthodoxy. Retrieved December 9, 2023, from https://publicorthodoxy.org/el/2023/12/07/political-hesychasm/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου