Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός στην Α.Ευρώπη και η πρόκληση του ‘’ΑΥΤΟΑΠΟΙΚΙΣΜΟΥ’’.

Ina Merdjanova

Οι συζητήσεις για τον σύγχρονο Ορθόδοξο Χριστιανισμό έχουν συχνά επικεντρωθεί στους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους οι ιστορικές κληρονομιές και τα πολιτικά πλαίσια έχουν διαμορφώσει τις τροχιές της θεσμικής ανάπτυξης της Ορθοδοξίας, την κοινωνική παρουσία και τις θεολογικές απαντήσεις σε σημαντικά ζητήματα όπως μεταξύ άλλων, η νεωτερικότητα, η εκκοσμίκευση, η παγκοσμιοποίηση και ο θρησκευτικός πλουραλισμός.

Είναι σημαντικό ότι οι απαντήσεις της Ορθοδοξίας σε περιβάλλοντα με αντίξοες ιστορικές συνθήκες, ιδιαίτερα στην Α.Ευρώπη, κυριαρχούνται συνήθως από νοοτροπία «πολιορκημένου φρουρίου» - μια νοοτροπία που συνεπάγεται αφ’ εαυτού ‘’θεσμική και θεολογική στασιμότητα’’ που, κατά την άποψή μου, μπορεί να περιγραφεί ως ‘’αυτοαποικισμός’’.

Η έννοια του ‘’αυτο-αποικισμού’’ⁱ που προτείνεται εδώ είναι διαφορετική από την «αυτοαποικιστική μεταφορά» του Alexander Kiossev καθώς και από την αφήγηση του «εσωτερικού αποικισμού» του Alexander Etkindⁱⁱ.

Κατά τη γνώμη μου, ο ‘’αυτοαποικισμός’’(self-colonization) υποδηλώνει την προκαλούμενη και εξ ιδίων απομόνωση και στασιμότητα της Ορθοδοξίας ως αποτέλεσμα των τραυματικών εμπειριών και σημαντικών περιορισμών της ανθρώπινης αξίας υπό την Οθωμανική κυριαρχία και της καταπίεσης και των διώξεων στον ολοκληρωτικό κομμουνισμό.

Αυτή η ψυχολογική νοοτροπία έχει εμποδίσει σε τεράστιο βαθμό τη συμφιλίωση της Ορθοδοξίας με τον σύγχρονο πλουραλισμό και τις αρχές των μεταβιομηχανικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ισότητας/ισοδυναμίας των φύλων, μεταξύ των άλλων.

Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά στην θεσμική οργάνωση/ συμπεριφορά των Ορθοδόξων Εκκλησιών σήμερα που εκδηλώνουν τον επίμονο στην χρόνο αυτοαποικιισμό τους και τα οποία εμποδίζουν εποικοδομητικές ποιμαντικά απαντήσεις στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν;

(α) Η εμμονή μιας νοοτροπίας «πολιορκημένο-φρούριο», που προέρχεται από αγώνες για επιβίωση στο παρελθόν, ενίσχυσε την εξ ιδίων απομόνωση και στασιμότητα των ορθόδοξων εκκλησιών. Έχει παρεμποδίσει πάρα πολύ τις εγγενείς ικανότητές τους να προβάλλουν εποικοδομητικά τον εσωτερικό τους πλουραλισμό καθώς και την εξωτερική θρησκευτική και κοινωνική ετερογένεια.

Τόσο η εσωτερική όσο και η εξωτερική ποικιλομορφία θεωρούνται συχνά ως απειλή για την επιβίωση. Κατά συνέπεια, το πρώτο περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό ενώ το δεύτερο αγνοείται ή απορρίπτεται. Αυτή η στάσιμη νοοτροπία εμποδίζει επίσης μια εποικοδομητική επαναξιολόγηση των πατερναλιστικών και αντινεωτεριστικών θέσεων των Ορθοδόξων Εκκλησιών σε αντιπαραβολή με τις σύγχρονες βασικές ελευθεριακές δημοκρατικές αξίες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ισότητας/ισοδυναμίας των φύλων.

Ο αυτοαποικισμός στην περίπτωση της Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, για παράδειγμα, είναι εμφανής στον αυξανόμενο απομονωτισμό της... σταδιακά αποξενώθηκε από άλλες Ορθόδοξες Εκκλησίες…και αρνήθηκε να λάβει μέρος στην ιστορική Πανορθόδοξη Σύνοδο του στην Κρήτη το 2016, μια σημαντική εκδήλωση που διοργάνωσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης για να εδραιώσει μια Ορθόδοξη θέση σε πιεστικά σύγχρονα ζητήματα.

Ευρύτερα, εκφράζει συνήθως λόγο «παραδοσιακό»ⁱⁱⁱ με αρνητικές στάσεις απέναντι στη νεωτερικότητα, τη Δύση, τον φιλελευθερισμό, τα δικαιώματα των γυναικών, τις σεξουαλικές μειονότητες και άλλες θρησκείες. Ωστόσο, δεν έχει εκφράσει ποτέ κριτική για τη νεοφιλελεύθερη οικονομική αναδιάρθρωση/απορρύθμιση και το καταστροφικό κοινωνικό κόστος της, την άνοδο της φτώχειας, την ενδημική σε όλα τα θεσμικά και μή επίπεδα διαφθορά, την ανισότητα στα αγαθά και τις διακρίσεις πάσης φύσεως.

(β) Στη μετακομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη, οι ιστορικές (συχνά αποκαλούμενες και «εθνικές») Ορθόδοξες εκκλησίες έχουν πάρει κεντρική θέση στις κατά καιρούς συζητήσεις για το «έθνος». Πολλοί άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων των μη πιστών, βλέπουν την Ορθοδοξία ως «εθνική θρησκεία», ακόμη και ως ένα είδος κρατικής ιδεολογίας.

Ο επαναπροβαλλόμενος δεσμός μεταξύ θρησκευτικών και εθνικών ταυτοτήτων έχει καλλιεργήσει ΄΄περιοριστικές΄΄ συμπεριφορές. Εάν το να είσαι Βούλγαρος, Σέρβος ή Ρουμάνος σημαίνει ότι είσαι Ορθόδοξος, τότε οι θρησκευόμενοι Άλλοι -Μουσουλμάνοι, Εβραίοι, Ευαγγελικοί κ.λπ.- δεν είναι μέλη του «έθνους». Ταυτόχρονα, η θρησκευτική ετερογένεια γίνεται αντιληπτή ως απειλή για την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα…αλλά παρόλα αυτά η Ορθοδοξία ως «εθνική θρησκεία» δεν είχε ουσιαστικό αντίκτυπο στα κοινωνικά πρότυπα, τη δημόσια ηθική και την ατομική συμπεριφορά των ανθρώπων που αυτοπροσδιορίζονται ως Ορθόδοξοι.

γ) Η Ορθόδοξη θεολογική εκπαίδευση στις μετακομμουνιστικές χώρες γενικά δίνει λιγότερη προσοχή σε κλάδους όπως η συγκριτική θρησκειολογία , ο διαθρησκειακός διάλογος και η οικουμενική Κίνηση. Οι μη-Χριστιανικές θρησκείες συζητούνται σχεδόν πάντα στην παράδοση της αρνητικής απολογητικής.

Η εισαγωγή της συγκριτικής μελέτης των θρησκειών που δίνει έμφαση σε μια διαλογική προσέγγιση θα ήταν ένα σημαντικό βήμα προς μια αντικειμενική παρουσίαση της πολιτιστικής και θρησκευτικής πολυφωνίας και θα ενθάρρυνε την κατανόηση της διαφορετικότητας ως θετικής πρόκλησης και όχι ως δυσοίωνης απειλής.

Σίγουρα, η μετάβαση στη νεοφιλελεύθερη οικονομία και η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση μετά το 1989 είχε ως αποτέλεσμα τεράστιες ανισορροπίες στο εισόδημα και τον πλούτο, την εμπορευματοποίηση της ζωής, τη δημογραφική κατάρρευση και την άνοδο μιας κουλτούρας υπέρ-ατομικισμού που διαβρώνει τον κοινωνικό ιστό.

Οι Ορθόδοξες εκκλησίες, εγκλωβισμένες στα όρια του ‘’αυτοαποικισμού’’, δεν πέτυχαν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της νεοφιλελεύθερης οικονομικής αδικίας, της ανεξέλεγκτης διαφθοράς και του αυξανόμενου πολιτικού απολυταρχισμού…ωστόσο, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός δεν είναι ένας πολιτισμικός μονόλιθος, και οι εκκλησίες στην Α.Ευρώπη συχνά διαφέρουν από τις Ορθόδοξες κοινότητες στη Δυτική Ευρώπη, τη Β. Αμερική και την Αυστραλία, με την ουσιαστική εμπειρία τους να ζουν σε κοινοβουλευτικά δημοκρατικά συστήματα και ετερογενές κοινωνικό περιβάλλον.

Ο π.Dragos Herescu ^iv, τονίζει μπορούμε να μιλήσουμε για «πολλαπλές Ορθοδοξίες» και να διαφοροποιήσουμε την Ορθοδοξία που διαμεσολαβείται από την εθνικότητα, τον τόπο και το έθιμο από την Ορθοδοξία που νοείται ως μια καθολική, δυναμική και οικειοθελή/εκούσια δέσμευση στην πίστη.

Μπορούμε επίσης να σημειώσουμε ότι στην κομμουνιστική εποχή η καταστολή της Εκκλησίας και η ‘’εξημέρωση της θεσμικής θρησκείας’’ μετέτρεψαν τις ηλικιωμένες γυναίκες σε θεματοφύλακες της θρησκευτικότητας, αλλά μετά το 1989 αναδύθηκε ένα χάσμα των γενεών καθώς οι νεότερες γενιές στην Α.Ευρώπη που έχουν εμπειρίες από πρώτο χέρι της δυτικής νεωτερικότητας, της εκκοσμίκευσης και του πλουραλισμού έρχονται σε επαφή και κατανοούν διαφορετικά από τους γονείς και τους παππούδες τους τα σύγχρονα τρέχοντα ζητήματα.

Πράγματι, η εμφάνιση νέων γενιών κληρικών, θεολόγων και λαϊκών που είχανν καλύτερες ευκαιρίες εκπαίδευσης, συμμετοχή σε διεθνή ταξίδια, προγράμματα σπουδών στο εξωτερικό, πρόσβαση σε διαδικτυακούς πόρους και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μεταμορφώνει αναπόφευκτα τις Ορθόδοξες ταυτότητες.

Επιπλέον, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός μπορεί να βασιστεί σε ένα σημαντικό σώμα θεολογικών συγγραμμάτων προκειμένου να επεξεργαστεί και δώσει νέες θετικές θεολογικές και θεσμικές απαντήσεις στα προκλητικά σύγχρονα ζητήματα και να ξεπεράσει τον αυτοαποικισμό του.

Αυτά τα συγγράμματα περιλαμβάνουν θεολογικές αρχές για τη διδασκαλία του Ευαγγελίου για τον άνθρωπο ως εικόνα και ομοίωση του Θεού και τις σχετικές ιδέες για την προσωπική ελευθερία και ευθύνη, τη σωτηριολογία που διακηρύσσει ότι ο Χριστός εσαρκώθη, εσταυρώθη , απέθανε κι Αναστήθηκε για όλους, και ιδιαίτερα το Τριαδικό δόγμα που τονίζει την διαφορετικότητα στην ενότητα.

Η θεολογία του Ασκητισμού έχει πολλά να μας διδάξει σχετικά με τον καταναλωτισμό και την εμπορευματοποίηση της ζωής.

Οι ηχηρές διακηρύξεις για τις «παραδοσιακές αξίες», αντί να χρησιμοποιούνται ως στρατηγική για την παγίωση του θεσμικού πατερναλισμού, μπορούν να χρησιμεύσουν ως πρόγραμμα αντίστασης ενάντια στην κυριαρχία των «νεοφιλελεύθερων αξιών» στην κοινωνία και στη συνακόλουθη εμπορευματοποίηση της εκπαίδευσης, της υγείας, του πολιτισμού και ακόμη των ανθρώπινων σωμάτων.

Οι διδασκαλίες για τη θεία Οικονομία όλης της δημιουργίας υπογραμμίζουν την εγγενή σχέση της ανθρωπότητας με τη φύση και την περιβαλλοντική ευθύνη.

Ο Θεός έδωσε στα ανθρώπινα όντα «κυριαρχία» πάνω στη κτιστή δημιουργία σύμφωνα με το Γένεση 1:26-28(<< καὶ εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν, καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ γῆς γῆς.καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν, ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτούς. καὶ εὐλόγησεν αὐτοὺς ὁ Θεός, λέγων· αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς. >>), το οποίο περιλαμβάνει υπεύθυνη διαχείριση/επιστασία και το καθήκον να ενδιαφέρεται για τον πλανήτη Γη και όχι την ανελέητη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων στο όνομα της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης και κατανάλωσης.

Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, ο Χριστιανισμός έχει μια επιλογή προτίμησης για τους φτωχούς και τους ευάλωτους («Μακάριοι οι πράοι, γιατί αυτοί θα κληρονομήσουν τη γη» Ματθαίος 5:5).

ΠΗΓΑΙ

1-Alexander Etkind,(2011), Internal Colonization: Russian's Imperial Experience (Cambridge, UK: Polity).

2-Alexander Kiossev, “The Self-Colonizing Cultures,” στο Cultural Aspects of the Modernization Process , ed. Dimitri Ginev, Francis Sejersted και Kostadinka Simeonova (Όσλο: TMV-senteret 1995): 73-81

3-Ina Merdjanova. (2022, August 9).Orthodox Christianity in Eastern Europe and the challenge of self-colonization. Public Orthodoxy. Retrieved August 11, 2022.

4-Ina Merdjanova. (2011). "Orthodox Christianity in a Pluralistic World." Concilium 1 (2011): 39–50(SCM Press, https://concilium.hymnsam.co.uk/issues/ ).

from https://publicorthodoxy.org/2022/08/09/challenge-of-self-colonization/

4- Alexander Etkind, (2015). How Russia ‘Colonized Itself’, International Journal for History, Culture and Modernity, 3(2), 159-172. doi: https://doi.org/10.18352/hcm.481

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

iβλ.Ina Merdjanova. (2022, August 9). Orthodox Christianity in Eastern Europe and the challenge of self-colonization. Public Orthodoxy. Retrieved August 11, 2022, from https://publicorthodoxy.org/2022/08/09/challenge-of-self-colonization/

iiλ.χ Ο Κιόσεφ έδειξε ότι οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και άλλα μέρη πλην μιας πραγματικής στρατιωτικής, οικονομικής, οικονομικής και διοικητικής εξουσίας από μια αποικιακή δυτικοευρωπαϊκή δύναμη, υπέκυψαν στην κυριαρχία της ευρωκεντρικής φαντασίας. Ο Έτκινντ ερμήνευσε την αυτοκρατορική εμπειρία της Ρωσίας ως ταυτόχρονα εξωτερική (ο αποικισμός άλλων ανθρώπων) και εσωτερική (αποικισμός του δικού της λαού).

iiiβλ. την διαφωτιστική συζήτηση της «παραδοσιακής Ορθοδοξίας» στο:George Demacopoulos, «Traditional Orthodoxy» as a Postcolonial Movement», The Journal of Religion 97 4 (2017): 475-99.

ivβλ.Fr. Dragos Herescu, “Secularization, Multiple Modernities, and the Contemporary Challenges of ‘Multiple Orhodoxies,’” Public Orthodoxy, 29 October 2019.