Ernest Becker: στην κρυφή ρίζα της υπαρξιακής μας λαχτάρας: ο Ηρωϊσμός και η ανθρώπινη αναζήτηση του νοήματος.

Τι κάνει κάτι να είναι ηρωϊκό;» ρώτησε ο Νίτσε καθώς έβγαινε από την κατάθλιψη και μετά απάντησε: «Να έλθει αντιμέτωπος κανείς ταυτόχρονα με τα μεγαλύτερα βάσανα και την υψηλότερη ελπίδα του». 

Και όμως μια από τις υπέρτατες προκλήσεις της ανθρώπινης ζωής είναι, να δανειστείς την υπέροχη φράση του Rilke, να «διαβαίνεις μέσα στα όρια της λαχτάρας σου» — να παραδοθείς πλήρως στα βάσανά σου, να μπεις πλήρως στην εικόνα της ελπίδας σου και να αποκτήσεις την επιθυμία για μια μεγαλειώδη ζωή, επιθυμία που δεν τροφοδοτείται από τη μεγαλοπρέπεια του εγώ, αλλά στοχεύει στο μεγαλείο του σύμπαντος που υποδηλώνει τη λαχτάρα μας για επιστροφή στο Απόλυτο. 

Η ικανότητα προς αυτό είναι η βαθύτερη ρίζα του ηρωισμού και το πιο δυνατό, και το πιο ευάλωτο μέσο για να αφαιρέσουμε το όποιο νόημα από τη θνητότητά μας».

Πώς να κατέχουμε την δυναμική προς τον ηρωισμό μας και την κοσμική μας λαχτάρα, είναι αυτό που διερευνά ο πολιτισμικός ανθρωπολόγος Ernest Becker (27 Σεπτεμβρίου 1924–6 Μαρτίου 1974) στο κλασικό του έργο The Denial of Death του 1973 που δημοσιεύτηκε λίγο πριν την πρόωρη επιστροφή του στο Ultimate.

Ο Becker — του οποίου η έννοια του ήρωα δεν είναι ανόμοια προς την έννοια που περιγράφει ο Leonard Cohen για τον άγιο — γράφει, απηχώντας την προτροπή του Μίλαν Κούντερα να γνωρίζουμε τι πραγματικά θέλουμε, καθώς σκέφτεται πώς ο σύγχρονος πολιτισμός καυτηριάζει αποδομητικά την ηρωϊκή παρόρμηση μέσα μας: « Η ίδια η κοινωνία είναι ένα κωδικοποιημένο σύστημα ηρώων, που σημαίνει ότι η κοινωνία παντού είναι ένας ζωντανός μύθος της σημασίας της ανθρώπινης ζωής, μια προκλητική δημιουργία νοήματος.

Όταν εκτιμούμε πόσο φυσικό είναι για τον άνθρωπο να προσπαθεί να γίνει ήρωας, πόσο βαθιά είναι η εξελικτική και οργανική του σύσταση, πόσο ανοιχτά το δείχνει ως ένα παιδί, τότε είναι ακόμη πιο περίεργο το πόσο αδαείς είμαστε οι περισσότεροι από εμάς , συνειδητά, του τι πραγματικά θέλουμε και χρειαζόμαστε. Στην δυτική κουλτούρα μας ούτως ή άλλως, ειδικά στη σύγχρονη εποχή, το ηρωϊκό μας φαίνεται πολύ μεγάλο ή εμείς πολύ μικροί για αυτό.

Συγκαλύπτουμε τον αγώνα μας ιδιωτικά μαζεύοντας νομισματικά στοιχεία σε ένα τραπεζικό λογαριασμό για να αντικατοπτρίζουμε την αίσθηση της ηρωϊκής μας αξίας.

 Ή έχοντας μόνο λίγο καλύτερο σπίτι στη γειτονιά, ένα μεγαλύτερο αυτοκίνητο, πιο όμορφα παιδιά. Από κάτω όμως σφύζει ο πόνος / άγχος της κοσμικής ιδιαιτερότητας, ανεξάρτητα από το πώς τον κρύβουμε σε ανησυχίες μικρότερης εμβέλειας. 

Περιστασιακά κάποιος παραδέχεται ότι παίρνει στα σοβαρά τον ηρωισμό του, κάτι που τους περισσότερους από εμάς μας ανατριχιάζει…

Μπορεί να ανατριχιάζουμε από την ηλιθιότητα του επίγειου ηρωϊσμού, τόσο του Καίσαρα όσο και των μιμητών του, αλλά το λάθος δεν είναι δικό τους, είναι ο τρόπος που στήνει η κοινωνία το σύστημα των ηρώων της και τους ανθρώπους που επιτρέπει να καλύψουν τους ρόλους του. 

Η παρόρμηση για ηρωϊσμό είναι φυσική, και ας το παραδεχτούμε ειλικρινά. Για να το παραδεχτεί ο καθένας, πιθανότατα θα απελευθέρωνε μια τέτοια εγκλωβισμένη δύναμη που θα ήταν καταστροφική για τις κοινωνίες όπως είναι τώρα ιεραρχημένες».

Τα πρότυπα του ηρωισμού, παρατηρεί ο Becker, μας παραδίδονται από την ιδιαίτερη κουλτούρα μας ως απαγορευμένοι ρόλοι που πρέπει να αναλάβουμε στον αγώνα μας να δώσουμε μορφή στη δημιουργική μας ώθηση - αυτή την υπέρτατη έκφραση της λαχτάρας μας για μια αντίθετη δυναμική στη θνητότητα:

« Γεγονός είναι ότι αυτό είναι και ήταν πάντα η δυτική κοινωνία: ένα συμβολικό σύστημα δράσης, μια δομή καταστάσεων και ρόλων, έθιμα και κανόνες συμπεριφοράς, σχεδιασμένα να χρησιμεύουν ως όχημα για επίγειο ηρωϊσμό. Κάθε σενάριο κάπως φαίνεται μοναδικό, κάθε πολιτισμός έχει διαφορετικό σύστημα ηρώων. 

Αυτό που οι ανθρωπολόγοι αποκαλούν «πολιτισμική σχετικότητα» είναι επομένως στην πραγματικότητα η σχετικότητα των ηρωϊκών συστημάτων σε όλο τον κόσμο.

Αλλά κάθε πολιτισμικό σύστημα είναι μια δραματοποίηση( dramatization) επίγειων ηρωϊσμών. 

Κάθε σύστημα φτιάχνει ρόλους για παραστάσεις διαφόρων βαθμών ηρωισμού: από τον «υψηλό» ηρωισμό ενός Τσόρτσιλ, ενός Μάο ή ενός Βούδα, μέχρι τον «ταπεινό» ηρωισμό του ανθρακωρύχου, του αγρότη, του απλού ιερέα, ο απλός, καθημερινός, γήινος ηρωισμός που φτιάχνεται από τα κροταλίσματα των εργατικών χεριών που οδηγούν μια οικογένεια μέσα από την πείνα και τις αρρώστιες.

Δεν έχει σημασία αν το πολιτιστικό-εθιμικό ηρωϊκό σύστημα είναι ειλικρινά μαγικό, θρησκευτικό , πρωτόγονο ή κοσμικό, επιστημονικό και πολιτισμένο.

Είναι ακόμα ένα πολιτιστικό-εθιμικό ηρωϊκό σύστημα το οποίο οι άνθρωποι υπηρετούν για να κερδίσουν μια αίσθηση πρωταρχικής αξίας, κοσμικής ιδιαιτερότητας, απόλυτης χρησιμότητας στη δημιουργία, ακλόνητου νοήματος.

Κερδίζουν αυτό το συναίσθημα περιχαρακώνοντας ένα μέρος στη φύση, χτίζοντας ένα οικοδόμημα που αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη αξία: έναν ναό, έναν καθεδρικό ναό, έναν τοτέμ, έναν ουρανοξύστη, μια φαμίλια που εκτείνεται σε τρεις γενιές. 

Η ελπίδα και η πεποίθηση είναι ότι τα πράγματα που δημιουργεί ο άνθρωπος στην κοινωνία έχουν διαρκή αξία και νόημα, ότι επιβιώνουν ή ξεπερνούν τον θάνατο και τη φθορά, ότι ο άνθρωπος και τα προϊόντα του πολιτισμού του μετρούν».

Και όμως, όντας ανειλικρινείς με τον εαυτό μας, παραμένουμε και σε μεγάλο βαθμό μη έχοντας συνείδηση ότι πολλά από αυτά που κάνουμε, τα κάνουμε για να κερδίσουμε αυτό το αίσθημα ηρωϊσμού - παραδοχή που θα ερχόταν ως «μια καταστροφική απελευθέρωση της αλήθειας», που θα μας κάνει να απαιτούμε ο πολιτισμός μας να είναι αυτό που λαχταρούμε περισσότερο: «μια πρωταρχική αίσθηση της ανθρώπινης αξίας ως τον μοναδικό συντελεστή στην όντως ζωή».

Μ’ ένα περίγραμμα εξαιρετικής πολιτιστικής ευαισθησίας και συνάφειας με την κοινωνική αναταραχή της εποχής μας, γράφει: 

«Οι μειονοτικές ομάδες στη σημερινή βιομηχανική κοινωνία που φωνάζουν για ελευθερία και ανθρώπινη αξιοπρέπεια ζητούν πραγματικά αδέξια να τους δοθεί η αίσθηση του πρωταρχικού ηρωϊσμού του οποίου έχουν εξαπατηθεί ιστορικά…

Αλλά η αλήθεια για την ανάγκη για τον ηρωισμό δεν είναι εύκολη για κανέναν να την παραδεχτεί, ακόμη και αυτοί που θέλουν να αναγνωριστούν οι προτάσεις/αιτήματά τους.Εδώ είναι η δυναμική τριβή… Το να συνειδητοποιήσει κανείς τι να κάνει για να κερδίσει το αίσθημα του ηρωϊσμού, τούτο είναι το κύριο πρόβλημα της ζωής, το γνώθι σαυτόν».

Ο Becker παρατηρεί ότι ο σύγχρονος πολιτισμός έχει αντικαταστήσει τον ηρωϊσμό που λαχταρούμε με τον πλαστό ηρωισμό των δημαγωγών και τους «ανόητους ηρωϊσμούς της απόκτησης και προβολής καταναλωτικών αγαθών, τη συσσώρευση χρημάτων και προνομίων που χαρακτηρίζει πλέον πλήθος από τρόπους ζωής», και μας εκμαυλίζει σ΄ένα πανομοιότυπο είδος ζωής: « το πολιτιστικό-εθιμικό ηρωϊκό σύστημα στο οποίο γεννηθήκαμε χαράζει μονοπάτια για τον ηρωϊσμό μας, μονοπάτια στα οποία συμμορφωνόμαστε, στα οποία διαμορφώνουμε τους εαυτούς μας ώστε να μπορούμε να ευχαριστήσουμε τους άλλους, να γίνουμε αυτό που περιμένουν από εμάς.

Και αντί να καλλιεργούμε το εσωτερικό μας , σταδιακά το καλύπτουμε και το ξεχνάμε, ενώ γινόμαστε καθαρά εξωτερικοί άνθρωποι, παίζοντας με επιτυχία το τυποποιημένο παιχνίδι με ήρωες στο οποίο τυχαίνει να εμπέσουμε, από την οικογενειακή μας διασύνδεση, από ένα εξ αντανακλάσεως πατριωτισμό ή από απλή ανάγκη για τροφή και επιθυμία για τεκνοποίηση».  

Ως αποτέλεσμα, η κοινωνία μας βιώνει μια κρίση. 

Όπως κατηγορεί ο Έρνεστ Μπέκερ: «Η κρίση της σύγχρονης κοινωνίας είναι ακριβώς ότι η νεολαία δεν αισθάνεται πλέον ηρωική στο σχέδιο δράσης που έχει δημιουργήσει ο πολιτισμός τους. Δεν πιστεύουν ότι είναι εμπειρικά αξιόπιστα γνήσιο το ζήτημα της ζωής και της εποχής τους. Ζούμε μια κρίση ηρωισμού που εκτείνεται σε κάθε πτυχή της κοινωνικής μας ζωής». 

Γράφοντας μια δεκαετία πριν από το εποχικό μανιφέστο του Lewis Hyde για το δώρο της δημιουργικότητας, ο Becker εξετάζει τη σχέση μεταξύ της ηρωϊκής και της δημιουργικής παρόρμησης στη μοναδική ευλογία και κατάρα του είναι κανείς καλλιτέχνης:

 « Το όλο θέμα καταλήγει σε αυτό το παράδοξο: αν πρόκειται να γίνεις ήρωας, τότε πρέπει να έχεις ένα χάρισμα. Αν είσαι ο μέσος άνθρωπος, δίνεις το ηρωικό σου χάρισμα στην κοινωνία στην οποία ζεις και δίνεις όποιο κι όποτε η κοινωνία ορίζει εκ των προτέρων.

Αν είσαι καλλιτέχνης φτιάχνεις ένα ιδιόμορφο προσωπικό έργο, τη δικαίωση της ηρωικής σου ταυτότητας, που σημαίνει ότι στοχεύεις πάντα τουλάχιστον εν μέρει πάνω από τα όρια των συνανθρώπων σου… Να απαρνηθείς τον κόσμο και τον εαυτό του, να βάλεις το νόημα αυτό στις δυνάμεις της δημιουργίας, κάτι που είναι ό,τι πιο δύσκολο να πετύχει ο άνθρωπος — και επομένως είναι ίδιον του ισχυρότερου τύπου προσωπικότητας».

Σε όλο το κλασικό του έργο The Denial of Death ο Becker εξετάζει διάφορα εθιμικά συστήματα ηρώων σε όλη την ιστορία του είδους μας, όλα συνυφασμένα με τον αγώνα μας να συζήσουμε με την παροδικότητα μας.

«Όλες οι ιστορικές θρησκείες απευθύνθηκαν σε αυτό το πρόβλημα, του πώς να αντέξουμε το τέλος της ζωής», γράφει και στη συνέχεια ανιχνεύει πώς ο θάνατος έγινε «η μούσα της φιλοσοφίας» από την αυγή του στην Αρχαία Ελλάδα μέχρι τη χρυσή του ώρα στον υπαρξισμό του εικοστού αιώνα.

Με ένα ιδιαίτερα έντονο βλέμμα αντικρίζει την κοσμολογία του Kierkegaard, κι εξετάζει μέσα από το φακό του ηρωικού μέσα μας την αναζήτηση για νόημα και πνευματική ολοκλήρωση : 

« Ο άνθρωπος ξεπερνά τα όρια του κοινού πολιτισμικού ηρωισμού, καταστρέφει το κυρίαρχο ψέμα που τον έκανε να παίξει ως δραματικός ήρωας στο καθημερινό κοινωνικό πλαίσιο των πραγμάτων. Και με αυτόν τον τρόπο ανοίγεται στο άπειρο, στη δυνατότητα του αληθούς ηρωισμού, στην ίδια την υπηρεσία του Θεού.

Η ζωή του αποκτά έτσι την τελική αξία στη θέση της απλώς κοινωνικής και πολιτιστικής, ή ιστορικής. Αυτό είναι το νόημα της πίστης…Συνδέει τον μυστικό εσωτερικό του εαυτό, το αυθεντικό του ταλέντο, τα βαθύτερα συναισθήματα μοναδικότητας, την εσωτερική του λαχτάρα για απόλυτη σημασία, με το ίδιο το έδαφος της δημιουργίας.

Μέσα από τα ερείπια του σπασμένου πολιτισμικού εαυτού παραμένει το μυστήριο του ιδιωτικού, αόρατου, εσωτερικού εαυτού που λαχταρούσε για την τελική σημασία, τον αληθή ηρωισμό. Αυτό το αόρατο μυστήριο στην καρδιά κάθε πλάσματος αποκτά τώρα καίρια σημασία επιβεβαιώνοντας τη σύνδεσή του με το αόρατο μυστήριο στην καρδιά της δημιουργίας.

Ο αληθινά ανοιχτός άνθρωπος, αυτός που έχει αποβάλει την πανοπλία του Εγώ του, το ζωτικό ψέμα της πολιτιστικής του προκατάληψης… είναι απολύτως μόνος και τρέμει στο χείλος της λήθης — που είναι ταυτόχρονα και το χείλος του απείρου...Αυτό είναι το νόημα της πίστης… ».

ΠΗΓΑΙ

1-Allison, S. T. & Goethals, G. R. (2020). The heroic leadership imperative: How leaders inspire and mobilize change. West Yorkshire: Emerald.

2-Becker, E. (1973). The denial of death. New York: Free Press.

3-Campbell, J. (1988). The power of myth. New York: Anchor Books.

4-MARIA POPOVA, M. (2023, April 25). Heroism and the human search for meaning: Ernest Becker on the hidden root of our existential longing. The Marginalian. Retrieved September 10, 2023, from: https://www.themarginalian.org/2023/04/25/ernest-becker-heroism/