Ο γρίφος σχετικά με την ημερομηνία του Πάσχα

Στην πρώιμη Εκκλησία δεν υπήρχε ενιαία ή καθιερωμένη ημέρα για τον εορτασμό της Ανάστασης. 

Η Πρώτη Οικουμενική Σύνοδος της Νικαίας αποφάσισε ότι όλοι οι Χριστιανοί θα έπρεπε να εορτάζουν την Ανάσταση την ίδια ημέρα.

Αν και η σχετική απόφαση δεν συμπεριλήφθηκε σε κάποιο επίσημο έγγραφο της Συνόδου, οι επιστολές που απεστάλησαν προς τις Εκκλησίες περιείχαν έναν κανόνα που καθόριζε την ημερομηνία του εορτασμού: Την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο που έπεται της εαρινής ισημερίας. 

Αυτός ο υπολογισμός προσδιόριζε μια ενιαία ημερομηνία για τον εορτασμό της Ανάστασης και επικράτησε χωρίς αμφισβήτηση για αρκετά χρόνια.

Ωστόσο, είναι γνωστό ότι σήμερα οι Ανατολικές και Δυτικές Εκκλησίες συχνά εορτάζουν το Πάσχα σε διαφορετικές ημερομηνίες. (Χρησιμοποιώ τον όρο «Πάσχα» για τον εορτασμό της Ανάστασης από τις Ανατολικές Εκκλησίες και επίσης «Πάσχα» για τον αντίστοιχο εορτασμό από τις Δυτικές Εκκλησίες).

Στα όσα ακολουθούν, παρουσιάζουμε έναν προβληματισμό σχετικά με τη συνήθη εξήγηση για τον λόγο που οι Εκκλησίες εορτάζουν το Πάσχα σε διαφορετικές ημερομηνίες.

Συχνά ακούγεται ότι, παρόλο που τόσο η Δυτική όσο και η Ανατολική Εκκλησία χρησιμοποιούν τον ίδιο κανόνα για τον υπολογισμό της ημερομηνίας του Πάσχα, οι διαφορές στις ημερομηνίες εορτασμού οφείλονται στο γεγονός ότι η Δυτική Εκκλησία βασίζεται στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, ενώ η Ανατολική Εκκλησία στο Ιουλιανό.

Για παράδειγμα, ο Μητροπολίτης Σάββας της Αντιοχειανής Ορθόδοξης Εκκλησίας δήλωσε πρόσφατα ότι και οι δύο Εκκλησίες αποδέχονται τον κανόνα της Συνόδου της Νικαίας και ότι η διαφορά στις ημερομηνίες εορτασμού οφείλεται αποκλειστικά στα διαφορετικά ημερολόγια που χρησιμοποιούνται.

«Πρόκειται για διαφορά στον τύπο του ημερολογίου, όχι στον κανόνα. Κατά τους πρώτους δεκαπέντε αιώνες, οι Χριστιανοί ακολουθούσαν αυτό που γνωρίζουμε ως Παλαιό, ή Ανατολικό, ή Ιουλιανό ημερολόγιο. Τον δέκατο έκτο αιώνα, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ της Ρώμης προώθησε μια αστρονομική διόρθωση αυτού του ημερολογίου, η οποία κατέληξε σε αυτό που έγινε γνωστό ως αναθεωρημένο, ή Δυτικό, ή Γρηγοριανό»(περ.The Word, T. 68, No. 3, May-June 2024, σ. 6,)ⁱ. 

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, τόσο η Ανατολική όσο και η Δυτική Εκκλησία αποδέχονται τον κανόνα της Συνόδου της Νικαίας για τον υπολογισμό της ημερομηνίας του Πάσχα.

Παρ’ όλα αυτά, μπορεί να καταλήγουν σε διαφορετικές ημερομηνίες επειδή χρησιμοποιούν διαφορετικά ημερολόγια.

Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι ο κανόνας της Νικαίας περιλαμβάνει τρία σκέλη: δύο βασίζονται σε αστρονομικά φαινόμενα —την πανσέληνο και την εαρινή ισημερία— και ένα σε ημερολογιακό στοιχείο, την Κυριακή. Αυτό αμέσως μας φέρνει αντιμέτωπους με έναν γρίφο.

Το Ιουλιανό και Γρηγοριανό ημερολόγιο διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις ημερομηνίες, αλλά συμφωνούν απόλυτα στις ημέρες της εβδομάδας· μια Κυριακή στο Ιουλιανό ημερολόγιο είναι και πάλι Κυριακή στο Γρηγοριανό. Εφόσον, λοιπόν, το μόνο ημερολογιακά εξαρτώμενο στοιχείο του κανόνα είναι η Κυριακή, και για τις δύο Εκκλησίες οι ίδιες ημέρες θεωρούνται Κυριακές, πώς είναι τότε δυνατόν οι ημερομηνίες του Πάσχα να διαφέρουν; Με άλλα λόγια: εφόσον καμία από τις παραμέτρους του κανόνα δεν διαφοροποιείται ως προς το ποιο ημερολόγιο χρησιμοποιείται, τότε πώς μπορεί το αποτέλεσμα του υπολογισμού να εξαρτάται από το ημερολόγιο;

Ας διατυπώσουμε αλλιώς τον γρίφο: αν τόσο η Ανατολική όσο και η Δυτική Εκκλησία εφαρμόζουν τον ίδιο κανόνα, και αν το Ιουλιανό και το Γρηγοριανό ημερολόγιο συμφωνούν στο μοναδικό ημερολογιακά σχετικό στοιχείο του κανόνα, τότε θα έπρεπε να καταλήγουν στις ίδιες ημερομηνίες για τον εορτασμό του Πάσχα.

Η ημερομηνία της εαρινής ισημερίας και η πανσέληνος είναι εμπειρικά, αστρονομικά φαινόμενα. Προσδιορίζονται ανεξάρτητα από οποιοδήποτε ημερολόγιο· κάποιος θα μπορούσε να γνωρίζει πότε συμβαίνουν, ακόμη και χωρίς να έχει κανένα ημερολογιακό σύστημα. Αν, επομένως, όσοι χρησιμοποιούν το Ιουλιανό και το Γρηγοριανό ημερολόγιο συμφωνούν στο πότε συμβαίνουν τα αστρονομικά γεγονότα και στο ποιες ημέρες είναι Κυριακές, τότε λογικά θα έπρεπε να εορτάζουν το Πάσχα την ίδια ημέρα.

Συνεπώς, η διαφορά στις ημερομηνίες του Πάσχα δεν μπορεί να οφείλεται απλώς στη χρήση διαφορετικών ημερολογίων, αν θεωρήσουμε ότι και οι δύο πλευρές εφαρμόζουν τον ίδιο κανόνα με βάση αστρονομικά δεδομένα. Πρέπει να οφείλεται σε κάτι άλλο.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον παραπάνω γρίφο, ας προβούμε στο εξής πείραμα σκέψης. Ας υποθέσουμε ότι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν πρωτότυπα έγγραφα από τη Σύνοδο της Νικαίας. Εκτός από τις οδηγίες σχετικά με την ημερομηνία του Πάσχα, το υλικό περιλαμβάνει και μια διάταξη που αφορά την ώρα έναρξης των κυριακάτικων Θείων Λειτουργιών. Προφανώς, τα μέλη της Συνόδου ανησυχούσαν ότι οι επισκέπτες μιας πόλης ίσως να μην γνώριζαν πότε ξεκινούσε η Θεία Λειτουργία, και για να αποφευχθεί οποιαδήποτε σύγχυση, αποφάσισαν οποιαδήποτε Θεία Λειτουργία την Κυριακή να αρχίζει την ίδια ώρα:

Η Θεία Λειτουργία την Κυριακή θα πρέπει να αρχίζει τρεις ώρες μετά την τοπική ανατολή του ηλίου.

Αυτός ο τύπος έχει το πλεονέκτημα της εμπειρικής επαληθευσιμότητας: οποιοσδήποτε μπορεί να παρατηρήσει την ανατολή του ήλιου και να υπολογίσει την ώρα έναρξης της Θείας Λειτουργίας.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι, σε μεταγενέστερη εποχή, η Εκκλησία αποφασίζει ότι η ανατολή του ηλίου λαμβάνει χώρα πάντοτε στις 6:30 π.μ. τοπική ώρα. Ενδεχομένως η Εκκλησία υιοθετεί τον όρο «εκκλησιαστική ανατολή» και τον χρησιμοποιεί με τον κανόνα της Νικαίας υποχρεώνοντας όλους τους ναούς να ξεκινούν τη Θεία Λειτουργία στις 9:30 π.μ..

Πράττοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο η Εκκλησία μεταβάλλει τον αρχικό κανόνα. Ο νεός κανόνας θα είχε ως εξής: Οι κυριακάτικες Θείες Λειτουργίες θα πρέπει να ξεκινούν μετά την εκκλησιαστική ανατολή (6:30 π.μ.).  

Ο αρχικός κανόνας βασιζόταν σε ένα εμπειρικά παρατηρήσιμο γεγονός, ενώ ο τροποποιημένος κανόνας βασίζει τις ώρες έναρξης σε μια συγκεκριμένη ώρα στο ρολόι, στις 6:30 π.μ. Εφόσον η πραγματική ανατολή του ηλίου δεν συμβαίνει πάντοτε στις 6:30 π.μ., οι δύο κανόνες ενδέχεται να καταλήξουν σε διαφορετικές ώρες για την έναρξη της κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας. Επομένως, είναι προφανές ότι, σε αυτό το παράδειγμα, η Εκκλησία τροποποίησε τον αρχικό κανόνα που είχε οριστεί από τη Σύνοδο της Νικαίας.

Επιστρέφοντας στο ζήτημα των διαφορετικών ημερομηνιών του Πάσχα, η διαφορά έγκειται στο ότι κάποια στιγμή η Εκκλησία υπέθεσε ότι η εαρινή ισημερία λαμβάνει χώρα πάντοτε στις 21 Μαρτίου, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός νέου κανόνα για τον υπολογισμό της ημερομηνίας του Πάσχα:Η πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την 21η Μαρτίου στο Ιουλιανό ημερολόγιο.

Αυτός ο κανόνας είναι ανάλογος με εκείνον του πειράματος σκέψης, όπου η Εκκλησία όρισε ότι η ανατολή του ηλίου συμβαίνει σταθερά στις 6:30 π.μ. Και στις δύο περιπτώσεις, παρατηρούμε ότι η Εκκλησία καθορίζει ότι ένα εμπειρικό, αστρονομικό γεγονός θα λαμβάνει χώρα μια συγκεκριμένη ημέρα ή ώρα.

Στην περίπτωση του Πάσχα, αυτός ο νέος κανόνας συνδέει τον υπολογισμό της εορτής με μια σταθερή ημερομηνία στο Ιουλιανό ημερολόγιο, παρόλο που ο αρχικός κανόνας της Νικαίας ήταν ημερολογιακά ανεξάρτητος.

Αξίζει να σημειωθεί ότι θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιεί το Ιουλιανό ημερολόγιο και ταυτόχρονα να εφαρμόζει τον αρχικό κανόνα της Νικαίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα στήριζε τον υπολογισμό της εαρινής ισημερίας σε εμπειρικά δεδομένα, δίχως να καθορίζει πώς πρέπει να λαμβάνει χώρα σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία. Αν ίσχυε αυτό οι Ανατολικές και Δυτικές Εκκλησίες θα κατέληγαν στις ίδιες ημερομηνίες για τον εορτασμό του Πάσχα. Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται ο γρίφος. 

Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι, για τον υπολογισμό της ημερομηνίας του Πάσχα, οι Εκκλησίες δεν χρησιμοποιούν την αστρονομική πανσέληνο, αλλά μια προσέγγιση γνωστή ως «εκκλησιαστική πανσέληνος». Οι εκκλησιαστικές πανσέληνοι δεν ταυτίζονται απαραίτητα με τις πραγματικές, αστρονομικές πανσέληνους. 

Κατά συνέπεια, λαμβάνοντας υπόψιν την εκκλησιαστική πανσέληνο αντί την πραγματική, τόσο η Ανατολική όσο και η Δυτική Εκκλησία έχουν τροποποιήσει τον αρχικό κανόνα της Νικαίας.

Κάποιος θα μπορούσε να αντιτείνει ότι ο καθορισμός της ημερομηνίας της εαρινής ισημερίας στις 21η Μαρτίου δεν αντιβαίνει στην πρόθεση της Συνόδου της Νικαίας και ότι τα μέλη της Συνόδου χρησιμοποιούσαν τον όρο «εαρινή ισημερία» ως τρόπο αναφοράς στην 21η Μαρτίου. Θεωρείται αυτό το ενδεχόμενο απίθανο.

Ήταν σαφές ότι η εαρινή ισημερία αποτελεί εμπειρικό φαινόμενο και ότι οι αστρονόμοι ήταν σε θέση να υπολογίσουν την ημερομηνία της επί αιώνες —πολύ πριν από την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου. Επιπλέον, δεν είναι αναγκαίο η εαρινή ισημερία να συμπίπτει με την 21η Μαρτίου στο Ιουλιανό ημερολόγιο.

Όταν ο Ιούλιος Καίσαρας εισήγαγε το ημερολόγιο, είχε ορίσει την 25η Μαρτίου ως ημερομηνία της εαρινής ισημερίας. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, η ημερομηνία αυτή μετατοπίστηκε προς τα πίσω, και κατά την εποχή της Συνόδου της Νικαίας αντιστοιχούσε στην 21η Μαρτίου.

Τα μέλη της Συνόδου της Νικαίας το γνώριζαν αυτό και ήξεραν επίσης ότι στο μέλλον η ημερομηνία της εαρινής ισημερίας θα χρειαζόταν να προσαρμοστεί. Αν η Σύνοδος είχε την πρόθεση να καταστήσει την 21η Μαρτίου καθοριστικό στοιχείο του Πασχάλιου κανόνα, θα το είχε αναφέρει ρητά· αντί γι’ αυτό, χρησιμοποίησε τον όρο «εαρινή ισημερία» για να προσδιορίσει ένα φαινόμενο, γνωρίζοντας ότι στο μέλλον αυτό δεν θα συνέπιπτε απαραίτητα με την 21η Μαρτίου.

Η ανωτέρω λύση του προβλήματος δεν υποστηρίζει ότι η Εκκλησία ενήργησε λανθασμένα στον υπολογισμό του Πάσχα. Το ζήτημα είναι ότι δεν πρέπει να ισχυριζόμαστε πως –παρόλο που αμφότερες η Ανατολική και η Δυτική Εκκλησία ακολουθούν τον ίδιο κανόνα της Νικαίας– οι διαφορετικές ημερομηνίες του Πάσχα οφείλονται αποκλειστικά στη χρήση διαφορετικών ημερολογίων.

 Ο κανόνας της Νικαίας παρέχει έναν τρόπο υπολογισμού της ημερομηνίας του Πάσχα, και η ημερομηνία που προκύπτει είναι ανεξάρτητη από το αν χρησιμοποιείται το Ιουλιανό ή το Γρηγοριανό ημερολόγιο.

Ο λόγος που η ημερομηνία του Πάσχα συνδέεται με το Ιουλιανό ημερολόγιο είναι ότι, σε κάποια χρονική στιγμή, η Ανατολική Εκκλησία τροποποίησε τον κανόνα του Πάσχα που είχε οριστεί στη Νίκαια και τον συσχέτισε με συγκεκριμένη ημερομηνία του Ιουλιανού ημερολογίου. Αυτό αποτελεί μια λύση στον γρίφο για το γιατί η Ανατολική και η Δυτική Εκκλησία συχνά εορτάζουν το Πάσχα σε διαφορετικές ημερομηνίες.

Εντούτοις, φέτος συμπληρώνονται 1700 χρόνια από τη σύγκληση της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου, και το ζήτημα των ημερομηνιών του Πάσχα παραμένει αντικείμενο συζήτησης.

Τον Ιανουάριο του 2025, ο πάπας Φραγκίσκος εξέφρασεⁱⁱ την επιθυμία του λέγοντας ότι «The Catholic Church is open to accepting the date that everyone wants: a date of unity(...). Let us rediscover the common roots of the faith; let us preserve unity! Let us always move forward! May the unity we all are searching for be found ».

Αν η Ανατολική και η Δυτική Εκκλησία ενδιαφέρονται πραγματικά να καθιερώσουν κοινή ημερομηνία για τον εορτασμό του Πάσχαⁱⁱⁱ, υπάρχει το εξής:
Επιστροφή στον αρχικό κανόνα που καθορίστηκε από την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο.

Σύμφωνα με αυτόν, η ημερομηνία του Πάσχα θα υπολογίζεται με βάση την πρώτη Κυριακή μετά από ορισμένα αστρονομικά γεγονότα —χωρίς να περιλαμβάνονται στοιχεία εξαρτημένα από ημερολόγιο ή προσεγγιστικές εκτιμήσεις των φαινομένων αυτών.

Στις μέρες μας, ο προσδιορισμός και η πρόβλεψη των ισημεριών και των πανσελήνων είναι πλέον αρκετά εύκολος, οπότε δεν απαιτείται η χρήση ημερολογιακών ή υπολογιστικών μεθόδων.

Αμφότερες οι εκκλησίες, σ' ανατολή και δύση, θα πρέπει να προβούν σ΄ αλλαγές, αν υιοθετήσουν αυτή την προσέγγιση.

Αντιλαμβανόμαστε ότι η αλλαγή στον τρόπο υπολογισμού του Πάσχα δεν θα είναι ούτε άμεση ούτε εύκολη. 

Ωστόσο, με αφορμή τη φετινή επέτειο των 1700 ετών από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο, θα ήταν εξαιρετικά ταιριαστό να επιστρέψουμε στον αυθεντικό κανόνα της Νικαίας, δηλ. την Ανάσταση στην ίδια ημέρα.

Είθε το Αναστάσιμο Φως να φέρει γαλήνη, ελπίδα και έμπνευση στις ζωές όλων μας, να ενδυναμώσει τους δεσμούς μας με την Ιστορία και τον Πολιτισμό και να μας οδηγήσει σε νέες δημιουργικές διαδρομές.

Ας είναι οι άγιες αυτές ημέρες αφορμή για βαθύτερη περισυλλογή και ενδυνάμωση του συλλογικού οράματος για έναν κόσμο φωτεινό, ανθρώπινο και ουσιαστικό.

ΠΗΓΑΙ

iβλ.The Word, https://www.antiochian.org/dashboard?name=The%20WORD%20Magazine

ii https://www.ncronline.org/vatican/vatican-news/catholics-will-accept-common-date-easter-east-west-pope-says

iii Panos Antsaklis. (2010). THE DATES OF EASTER SUNDAY. University of Notre Dame(Notre Dame, Indiana). Retrieved April 16, 2025, from https://www3.nd.edu/~pantsakl/Archive/dateofeaster.pdf
[On the Julian, Gregorian and Lunar Calendars, the First Ecumenical Council of Nicaea, the Vernal Equinox and the Paschal Full Moon.]